Upprætum óttann við óttann Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar 11. janúar 2025 11:01 Undanfarin ár hefur verið rætt um aukinn kvíða meðal ungmenna og hefur þetta verið tengt við kórónuveirufaraldurinn og aukna skjánotkun. Þótt fleiri jánki því í könnunum að kvíði sé til staðar, er óljóst hvort kvíðaraskanir séu algengari en verið hefur. Með kvíðaröskun er átt við að kvíðinn sé langvinnur, umfangsmikill og hamlandi, þannig að líf fólks sé undirlagt. Því kunna áhyggjur af meintum kvíðafaraldri að vera óhóflegar, nema áhyggjurnar sjálfar verða á endanum að kvíðavanda. Í raun er kvíði meinlaus og verndandi tilfinning sem stuðlað hefur að afkomu mannsins. Langbest er að vera svolítið kvíðinn, þótt skiljanlega þrái þeir sem illa eru haldnir af kvíða að „losna við hann“. Hóflegur kvíði bætir frammistöðu okkar, enda myndum við vart rífa okkur upp til vinnu eða próflesturs á morgnana ef við værum allsendis ókvíðin. Ekki væri heldur gott að vera sultuslakur á startlínunni fyrir kapphlaup. Því höfum við oft óþarflega neikvæðar hugmyndir um kvíða, tipplum á tánum í kringum fyrirbærið og lítum á kvíðann sem varasama tilfinningu sem halda beri í skefjum. Eins finnst okkur vissara að vernda börnin fyrir þessu ástandi, til dæmis með því að hlífa þeim við krefjandi aðstæðum. Vissulega er óþægilegt að verða mjög kvíðinn en það versta sem gerist er að kvíðakast láti á sér kræla, sem líður hjá innan skamms. Þó ber að nefna að kvíðaraskanir geta verulega markað líf fólks og mikilvægt að fólk fái aðstoð þegar á þarf að halda. Óttinn við óttann algengur Algengt er að þeir sem glíma við kvíðavanda hræðist líkamlegu einkennin sem kvíðanum fylgja. Ofsakvíði einkennist til dæmis af óttanum við það að fá kvíðakast því fólk telur einkennin sem kastinu fylgja skaðleg, óttast til dæmis að það geti sturlast, kafnað eða fengið hjartaáfall. Þó reynir ekki meira á hjartað í kvíðakasti en sem því nemur að ganga rösklega upp stiga, súrefnismettunin aldrei betri sökum oföndunar og sturlunareinkenni af allt öðrum toga. Þeir sem eru með afmarkaða fælni, til dæmis lyftu- eða hundafælni, hræðast oft að þeir muni deyja eða fara yfir um af hræðslu. Sá sem glímir við félagsfælni hræðist líka kvíðann af ótta við að hann verði sýnilegur öðrum. Viðbrögðin skipta sköpum Kvíðinn sjálfur er meinlaus en tiltekin viðbrögð eru óheppileg og gera það verkum að kvíðinn fer að ræsast oftar og oftar í hinum ýmsu aðstæðum. Hlutverk kvíðans er að passa upp á okkur líkt og ofurnæmur reykskynjari. Þegar kvíðinn virkjast er hann að spyrja hvort hætta sé fyrir hendi. Ef við bregðumst við eins og hætta sé til staðar, erum við að senda staðfestandi boð inn í kvíðakerfið og kvíðinn ræsist þá aftur í svipuðum aðstæðum. Með tíð og tíma færir kvíðinn sig upp á skaptið þar til við er komið í þrotlausa vinnu við það að passa okkur á hinu og þessu. Viljum við vinna gegn óhóflegum kvíða þarf að gera hið gagnstæða; sækja í kvíðvænlegar aðstæður í anda Ronju ræningjadóttur, taka sénsinn og leyfa kvíðanum að rasa óhindrað. Gera þarf öfugt við „það sem kvíðinn vill“ (nema flestir væru sammála um að aðstæðurnar væru lífshættulegar). Segjum til dæmis að þú hræðist sýkla og missir greiðu í gólfið þegar þú ert að hafa þig til. Kvíðinn virkjast og fer fram á að greiðan verði sótthreinsuð. Öfug viðbrögð væru þá að stíga á greiðuna með skítugum skónum, taka hana síðan upp og greiða sér með henni. Vissulega gæti sumum þótt erfitt að gera þetta hjálparlaust, en ef menn temja sér gagnstæð viðbrögð mun kvíðinn smám saman fara minnkandi, þótt hann aukist aðeins til að byrja með. Sams konar viðbrögð þurfum við að senda börnum okkar og öðrum sem að okkur standa: Hvetjum til þess að tekist sé á við aðstæður í stað þess að forðast þær. Ungmenni samtímans fá líklega færri tækifæri til að valsa um eins og Ronja og sigrast á aðstæður sem eflt hefðu dáð. Með breyttum viðbrögðum má vinna gegn kvíðavanda þannig að hann kvíðinn verði innan eðlilegra marka. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Réttindi barna Geðheilbrigði Samfélagsmiðlar Sóley Dröfn Davíðsdóttir Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir skrifar Skoðun Hin yndislega aðlögun Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Sjá meira
Undanfarin ár hefur verið rætt um aukinn kvíða meðal ungmenna og hefur þetta verið tengt við kórónuveirufaraldurinn og aukna skjánotkun. Þótt fleiri jánki því í könnunum að kvíði sé til staðar, er óljóst hvort kvíðaraskanir séu algengari en verið hefur. Með kvíðaröskun er átt við að kvíðinn sé langvinnur, umfangsmikill og hamlandi, þannig að líf fólks sé undirlagt. Því kunna áhyggjur af meintum kvíðafaraldri að vera óhóflegar, nema áhyggjurnar sjálfar verða á endanum að kvíðavanda. Í raun er kvíði meinlaus og verndandi tilfinning sem stuðlað hefur að afkomu mannsins. Langbest er að vera svolítið kvíðinn, þótt skiljanlega þrái þeir sem illa eru haldnir af kvíða að „losna við hann“. Hóflegur kvíði bætir frammistöðu okkar, enda myndum við vart rífa okkur upp til vinnu eða próflesturs á morgnana ef við værum allsendis ókvíðin. Ekki væri heldur gott að vera sultuslakur á startlínunni fyrir kapphlaup. Því höfum við oft óþarflega neikvæðar hugmyndir um kvíða, tipplum á tánum í kringum fyrirbærið og lítum á kvíðann sem varasama tilfinningu sem halda beri í skefjum. Eins finnst okkur vissara að vernda börnin fyrir þessu ástandi, til dæmis með því að hlífa þeim við krefjandi aðstæðum. Vissulega er óþægilegt að verða mjög kvíðinn en það versta sem gerist er að kvíðakast láti á sér kræla, sem líður hjá innan skamms. Þó ber að nefna að kvíðaraskanir geta verulega markað líf fólks og mikilvægt að fólk fái aðstoð þegar á þarf að halda. Óttinn við óttann algengur Algengt er að þeir sem glíma við kvíðavanda hræðist líkamlegu einkennin sem kvíðanum fylgja. Ofsakvíði einkennist til dæmis af óttanum við það að fá kvíðakast því fólk telur einkennin sem kastinu fylgja skaðleg, óttast til dæmis að það geti sturlast, kafnað eða fengið hjartaáfall. Þó reynir ekki meira á hjartað í kvíðakasti en sem því nemur að ganga rösklega upp stiga, súrefnismettunin aldrei betri sökum oföndunar og sturlunareinkenni af allt öðrum toga. Þeir sem eru með afmarkaða fælni, til dæmis lyftu- eða hundafælni, hræðast oft að þeir muni deyja eða fara yfir um af hræðslu. Sá sem glímir við félagsfælni hræðist líka kvíðann af ótta við að hann verði sýnilegur öðrum. Viðbrögðin skipta sköpum Kvíðinn sjálfur er meinlaus en tiltekin viðbrögð eru óheppileg og gera það verkum að kvíðinn fer að ræsast oftar og oftar í hinum ýmsu aðstæðum. Hlutverk kvíðans er að passa upp á okkur líkt og ofurnæmur reykskynjari. Þegar kvíðinn virkjast er hann að spyrja hvort hætta sé fyrir hendi. Ef við bregðumst við eins og hætta sé til staðar, erum við að senda staðfestandi boð inn í kvíðakerfið og kvíðinn ræsist þá aftur í svipuðum aðstæðum. Með tíð og tíma færir kvíðinn sig upp á skaptið þar til við er komið í þrotlausa vinnu við það að passa okkur á hinu og þessu. Viljum við vinna gegn óhóflegum kvíða þarf að gera hið gagnstæða; sækja í kvíðvænlegar aðstæður í anda Ronju ræningjadóttur, taka sénsinn og leyfa kvíðanum að rasa óhindrað. Gera þarf öfugt við „það sem kvíðinn vill“ (nema flestir væru sammála um að aðstæðurnar væru lífshættulegar). Segjum til dæmis að þú hræðist sýkla og missir greiðu í gólfið þegar þú ert að hafa þig til. Kvíðinn virkjast og fer fram á að greiðan verði sótthreinsuð. Öfug viðbrögð væru þá að stíga á greiðuna með skítugum skónum, taka hana síðan upp og greiða sér með henni. Vissulega gæti sumum þótt erfitt að gera þetta hjálparlaust, en ef menn temja sér gagnstæð viðbrögð mun kvíðinn smám saman fara minnkandi, þótt hann aukist aðeins til að byrja með. Sams konar viðbrögð þurfum við að senda börnum okkar og öðrum sem að okkur standa: Hvetjum til þess að tekist sé á við aðstæður í stað þess að forðast þær. Ungmenni samtímans fá líklega færri tækifæri til að valsa um eins og Ronja og sigrast á aðstæður sem eflt hefðu dáð. Með breyttum viðbrögðum má vinna gegn kvíðavanda þannig að hann kvíðinn verði innan eðlilegra marka. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun