Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar 10. október 2025 09:45 Barna- og fjölskyldustofa rekur meðferðarheimili fyrir börn og ungmenni. Hlutverk heimilanna er að vera meðferðarúrræði fyrir börn sem búa við alvarlegan tilfinninga-, hegðunar- eða félagslegan vanda. Flest börn sem dvelja á heimilunum glíma við flókna blöndu erfiðra félagslegra aðstæðna, geðræns vanda, taugaþroskafrávika og mjög oft vímuefnavanda sem í sumum tilfellum er afar þungur. Meirihluti þeirra barna sem dvelja á meðferðarheimilum eru einnig á lyfjameðferð af einhverju tagi. Sum þessara barna standa svo illa að þau eru í raun og veru í lífshættu frá degi til dags. Starfsemi heimilanna er reglulega í fréttum og því miður eru þær fréttir að sjaldnast góðar. Við heyrum af tíðum strokum barna, að vímuefni berist að því er virðist nær óhindrað inn á a.m.k. sum heimilin og aðeins fyrir um ári síðan varð eldsvoði að Stuðlum sem dró ungmenni til dauða. Því fer ekki á milli mála að starfsemin er erfið enda er notendahópur þjónustunnar okkar verst settu börn og ungmenni. Þetta er flestum ljóst og eðlilegt að spurt sé hvað sé til ráða, hvort ekki sé hægt að hafa áhrif á stöðuna. Veikustu börnin fá ekki heilbrigðisþjónustu Það sem færri átta sig á er að þrátt fyrir að á meðferðarheimilum Barna- og fjölskyldustofu dvelji okkar veikustu börn, þá eru þau ekki heilbrigðisstofnanir. Heimilin eru rekin í samræmi við lög um félagsþjónustu og barnavernd auk fleiri lagabálka en ekki samkvæmt lögum um heilbrigðisþjónustu. Lög um réttindi sjúklinga og lög um heilbrigðisþjónustu – lög sem hafa það markmið að tryggja réttindi sjúklinga og gæði heilbrigðisþjónustu – eiga því ekki við um starfsemi meðferðarheimilanna vegna þess að þau eru ekki skilgreind eða rekin sem heilbrigðisstofnanir. Hér er vert að árétta aftur að mikill meirihluti þeirra barna sem þar dvelja glímir við flókinn vanda þar sem saman fléttast erfiðar félagslegar aðstæður, geðraskanir, taugaþroskaraskanir og oft á tíðum vímuefnavandi. Áhrifin af því að meðferðarheimilin eru ekki heilbrigðisstofnanir eru margvísleg. Það sem fyrst blasir við er að ekki er gerð krafa um að starfsfólk sem vinnur með börnunum frá degi til dags hafi heilbrigðismenntun. Þannig búum við í dag við þá þversögn að á þeim stofnunum þar sem okkar veikustu börn eru vistuð er meirihluti starfsfólks án heilbrigðismenntunar. Það er ólíklegt að fullorðnir notendur heilbrigðisþjónustu létu bjóða sér slíkt. Veikari lagaleg vernd á meðferðarheimilum Það sem ekki er eins augljóst er að þar sem lög um heilbrigðisþjónustu og réttindi sjúklinga ná ekki yfir meðferðarheimilin, þá njóta börn og unglingar á meðferðarheimilum ekki sömu lagalegu verndar og réttinda og væru þau vistuð á heilbrigðisstofnun. Lög um heilbrigðisþjónustu kveða m.a. á um að tryggð sé að minnsta kosti lágmarksmönnun heilbrigðisstarfsfólks og að þar starfi fagstjórar sem bera ábyrgð á faglegu starfi. Þá eiga lögin að tryggja faglegar kröfur til þjónustunnar. Lög um réttindi sjúklinga árétta svo að sjúklingur á rétt á þjónustu sem miðast við ástand hans á hverjum tíma út frá bestu þekkingu sem völ er á. Sterkari staða og ríkari réttindi innan heilbrigðiskerfis Núverandi fyrirkomulag meðferðarheimilanna hefur í öllum meginatriðum verið við lýði um langt árabil. Þótt að stjórnsýslustofnanir hafi komið og farið og aðrar skipt um nöfn eða færst á milli ráðuneyta er skipulag starfseminnar í grundvallaratriðum hið sama og áður. Þrátt fyrir góðan hug og mikinn vilja þeirra sem staðið hafa að alls konar tilfærslum í kerfinu undanfarin ár og áratugi heldur staða okkar verst settu barna áfram að versna. Að mati undirritaðs er það alveg skýrt að hag þeirra barna sem þurfa að dvelja á meðferðarheimilum BOFS væri betur borgið væru heimilin skilgreind sem heilbrigðisstofnanir, enda nýtur barn sem er inniliggjandi á BUGL verndar skv. lögum um réttindi sjúklinga en barn sem dvelur á Stuðlum nýtur ekki þeirrar verndar. Áskorun á stjórnvöld Á undanförnum árum og áratugum hafa komið fram upplýsingar um hræðilega dvöl barna á meðferðarheimilum á árum áður. Þó að við vildum svo gjarnan að þessar sögur tilheyrðu fortíðinni vitum við líka að þessi saga teygir sig langt inn á þessa öld. Ritaðar hafa verið grænbækur og hvítbækur og fjöldi starfshópa og spretthópa hefur hafið störf og lokið störfum. Þrátt fyrir alla þessa vinnu virðist staða þess þó tiltölulega fámenna hóps ungmenna sem verst standa fara versnandi frá ári til árs. Við þetta verður ekki unað lengur. Því skora ég nú á stjórnvöld að tryggja þessum börnum viðunnandi heilbrigðisþjónustu strax. Fyrsta skrefið í þeirri aðgerð er að endurskilgreina meðferðarheimilin sem heilbrigðisstofnanir, færa starfsemi þeirra undir heilbrigðisráðuneyti og eftirlit með starfseminni til Embættis Landlæknis og ráða inn á stofnanirnar heilbrigðisstarfsfólk með viðeigandi þekkingu og þjálfun til að veita þessum börnum meðferð og hjálpa þeim og fjölskyldum þeirra að fóta sig saman á ný að meðferð lokinni. Það væri viðeigandi gjöf á Alþjóða geðheilbrigðisdeginum. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Pétur Maack Þorsteinsson Geðheilbrigði Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Sjá meira
Barna- og fjölskyldustofa rekur meðferðarheimili fyrir börn og ungmenni. Hlutverk heimilanna er að vera meðferðarúrræði fyrir börn sem búa við alvarlegan tilfinninga-, hegðunar- eða félagslegan vanda. Flest börn sem dvelja á heimilunum glíma við flókna blöndu erfiðra félagslegra aðstæðna, geðræns vanda, taugaþroskafrávika og mjög oft vímuefnavanda sem í sumum tilfellum er afar þungur. Meirihluti þeirra barna sem dvelja á meðferðarheimilum eru einnig á lyfjameðferð af einhverju tagi. Sum þessara barna standa svo illa að þau eru í raun og veru í lífshættu frá degi til dags. Starfsemi heimilanna er reglulega í fréttum og því miður eru þær fréttir að sjaldnast góðar. Við heyrum af tíðum strokum barna, að vímuefni berist að því er virðist nær óhindrað inn á a.m.k. sum heimilin og aðeins fyrir um ári síðan varð eldsvoði að Stuðlum sem dró ungmenni til dauða. Því fer ekki á milli mála að starfsemin er erfið enda er notendahópur þjónustunnar okkar verst settu börn og ungmenni. Þetta er flestum ljóst og eðlilegt að spurt sé hvað sé til ráða, hvort ekki sé hægt að hafa áhrif á stöðuna. Veikustu börnin fá ekki heilbrigðisþjónustu Það sem færri átta sig á er að þrátt fyrir að á meðferðarheimilum Barna- og fjölskyldustofu dvelji okkar veikustu börn, þá eru þau ekki heilbrigðisstofnanir. Heimilin eru rekin í samræmi við lög um félagsþjónustu og barnavernd auk fleiri lagabálka en ekki samkvæmt lögum um heilbrigðisþjónustu. Lög um réttindi sjúklinga og lög um heilbrigðisþjónustu – lög sem hafa það markmið að tryggja réttindi sjúklinga og gæði heilbrigðisþjónustu – eiga því ekki við um starfsemi meðferðarheimilanna vegna þess að þau eru ekki skilgreind eða rekin sem heilbrigðisstofnanir. Hér er vert að árétta aftur að mikill meirihluti þeirra barna sem þar dvelja glímir við flókinn vanda þar sem saman fléttast erfiðar félagslegar aðstæður, geðraskanir, taugaþroskaraskanir og oft á tíðum vímuefnavandi. Áhrifin af því að meðferðarheimilin eru ekki heilbrigðisstofnanir eru margvísleg. Það sem fyrst blasir við er að ekki er gerð krafa um að starfsfólk sem vinnur með börnunum frá degi til dags hafi heilbrigðismenntun. Þannig búum við í dag við þá þversögn að á þeim stofnunum þar sem okkar veikustu börn eru vistuð er meirihluti starfsfólks án heilbrigðismenntunar. Það er ólíklegt að fullorðnir notendur heilbrigðisþjónustu létu bjóða sér slíkt. Veikari lagaleg vernd á meðferðarheimilum Það sem ekki er eins augljóst er að þar sem lög um heilbrigðisþjónustu og réttindi sjúklinga ná ekki yfir meðferðarheimilin, þá njóta börn og unglingar á meðferðarheimilum ekki sömu lagalegu verndar og réttinda og væru þau vistuð á heilbrigðisstofnun. Lög um heilbrigðisþjónustu kveða m.a. á um að tryggð sé að minnsta kosti lágmarksmönnun heilbrigðisstarfsfólks og að þar starfi fagstjórar sem bera ábyrgð á faglegu starfi. Þá eiga lögin að tryggja faglegar kröfur til þjónustunnar. Lög um réttindi sjúklinga árétta svo að sjúklingur á rétt á þjónustu sem miðast við ástand hans á hverjum tíma út frá bestu þekkingu sem völ er á. Sterkari staða og ríkari réttindi innan heilbrigðiskerfis Núverandi fyrirkomulag meðferðarheimilanna hefur í öllum meginatriðum verið við lýði um langt árabil. Þótt að stjórnsýslustofnanir hafi komið og farið og aðrar skipt um nöfn eða færst á milli ráðuneyta er skipulag starfseminnar í grundvallaratriðum hið sama og áður. Þrátt fyrir góðan hug og mikinn vilja þeirra sem staðið hafa að alls konar tilfærslum í kerfinu undanfarin ár og áratugi heldur staða okkar verst settu barna áfram að versna. Að mati undirritaðs er það alveg skýrt að hag þeirra barna sem þurfa að dvelja á meðferðarheimilum BOFS væri betur borgið væru heimilin skilgreind sem heilbrigðisstofnanir, enda nýtur barn sem er inniliggjandi á BUGL verndar skv. lögum um réttindi sjúklinga en barn sem dvelur á Stuðlum nýtur ekki þeirrar verndar. Áskorun á stjórnvöld Á undanförnum árum og áratugum hafa komið fram upplýsingar um hræðilega dvöl barna á meðferðarheimilum á árum áður. Þó að við vildum svo gjarnan að þessar sögur tilheyrðu fortíðinni vitum við líka að þessi saga teygir sig langt inn á þessa öld. Ritaðar hafa verið grænbækur og hvítbækur og fjöldi starfshópa og spretthópa hefur hafið störf og lokið störfum. Þrátt fyrir alla þessa vinnu virðist staða þess þó tiltölulega fámenna hóps ungmenna sem verst standa fara versnandi frá ári til árs. Við þetta verður ekki unað lengur. Því skora ég nú á stjórnvöld að tryggja þessum börnum viðunnandi heilbrigðisþjónustu strax. Fyrsta skrefið í þeirri aðgerð er að endurskilgreina meðferðarheimilin sem heilbrigðisstofnanir, færa starfsemi þeirra undir heilbrigðisráðuneyti og eftirlit með starfseminni til Embættis Landlæknis og ráða inn á stofnanirnar heilbrigðisstarfsfólk með viðeigandi þekkingu og þjálfun til að veita þessum börnum meðferð og hjálpa þeim og fjölskyldum þeirra að fóta sig saman á ný að meðferð lokinni. Það væri viðeigandi gjöf á Alþjóða geðheilbrigðisdeginum. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun