Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar 5. maí 2025 09:01 Í dag eru fangelsi landsins sprungin. Fangelsismálastofnun, Afstaða og félag fangavarða hafa ítrekað varað við því ástandi sem nú hefur skapast en nú er ekki pláss fyrir nýja fanga, hvorki í afplánun né í gæsluvarðhaldi. Þetta hefur leitt til þess að fólk sem EKKI hefur framið refsiverðan verknað er vistað í fangageymslum á lögreglustöðvum dögum eða jafnvel vikum saman í boði íslenskra dómara, í aðstæðum sem hvorki eru heilbrigðar né mannúðlegar, og teljast til pyntinga! Þar að auki hefur í nokkrum tilvikum orðið að sleppa einstaklingum úr gæsluvarðhaldi eða fresta afplánun vegna plássleysis. Þetta þýðir að fólk sem er sakað um alvarleg brot fær stundum frelsi tímabundið á meðan aðrir einstaklingar, sem eingöngu eru að bíða brottvísunar eftir synjun á hæli, sitja fastir í kerfinu. Þetta ójafnvægi er ekki aðeins ósanngjarnt heldur hættulegt fyrir öryggi samfélagsins. Hverjir fylla kerfið? Það skiptir máli að skoða hvaða hópar eru að valda auknu álagi: Erlendir fangar með langa dóma Þeir sem hafa verið sakfelldir fyrir alvarleg brot. Afstaða styður frumvarp sem heimilar framsal þeirra til heimalanda sinna, sem bæði er mannúðlegra og losar um nauðsynleg pláss í íslenskum fangelsum. Gera þarf beina samninga við hvert ríki þannig að hægt sé að senda þá til afplánunar í sínu landi án samþykkis dómþolans. Erlend burðardýr með væga dómaMargir þeirra sem sitja í gæsluvarðhaldi vegna vímuefnamála eru burðardýr sem fá væga dóma og eru mjög oft fórnalömb mansals á einn eða annan hátt. Við höfum lagt til að vægari úrræði, eins og samfélagsþjónustu, áfangaheimili og rafrænt eftirlit, séu nýtt í þessum tilfellum. Það sparar gífurlegar fjárhæðir og losar mjög mikið pláss í fangelsum landsins sem er dýrasta búsetuúrræði sem völ er á. Einstaklingar með alvarlegar geðraskanirÞriðji hópurinn eru þeir sem þurfa heilbrigðisþjónustu en eru vistaðir í fangelsum. Þessir einstaklingar þurfa sérhæfð úrræði eins og sjúkrahúsvist eða svo að lokum öryggisúrræði, sem nú er loks í undirbúningi hjá þessari ríkisstjórn og við gerum miklar væntingar til. BrottvísunarhópurinnAð lokum eru það þeir sem hafa fengið synjun á hælisumsókn sinni og bíða brottvísunar. Þetta eru einstaklingar sem hafa ekki framið refsiverð brot en eru vistaðir í fangageymslum við óboðlegar aðstæður. Hér þarf að finna lausn umsvifalaust og teljum við að opið áfangaheimili með rafrænu eftirliti væri besti kosturinn, ódýrasti og mannúðlegasti, þá er einnig fyrirhugað brottfararúrræði mun betri kostur en fangelsi. Hverjar eru afleiðingarnar? Þegar þessir hópar blandast saman innan sama kerfisins, þar sem ekkert rými er til að aðgreina eftir þörfum eða ástandi, skapast ófremdarástand. Fangaverðir þurfa að sinna fjölbreyttari verkefnum en áður, með minni mönnun og minni sérhæfingu. Fangar með flóknar geðraskanir fá ekki þá meðferð sem þeir þurfa og hælisleitendur dúsa við óboðlegar aðstæður, á meðan hættulegir einstaklingar fá að ganga lausir vegna plássleysis. Þetta er uppskrift að meiriháttar vandræðum. Lausnir sem taka mið af raunveruleikanum Til að höggva á þennan hnút þarf samhæfðar aðgerðir sem byggjast á mannúð og raunsæi: Framsal erlendra fanga til heimalanda sinna í samræmi við alþjóðasamninga og beinna samninga við aðildarríkin. Notkun samfélagsþjónustu, áfangaheimila og rafræns eftirlits fyrir einstaklinga sem fá væga dóma, burðardýr og minni háttar brotamenn. Aðskilin brottvísunarúrræði fyrir hælisleitendur, með mannsæmandi aðbúnaði. Stóraukin fjárfesting í geðheilbrigðisþjónustu innan réttarkerfisins. Öflug nýting rafræns eftirlits, eins og ökklabanda, í stað óþarfa gæsluvarðhalds. Tryggja strax endanlegt fjármagn í nýtt fangelsi en aðeins hefur verið tryggður hluti af því fjármagni sem þarf. Heildendurskoðun á lögum um fullnustu, klára þannig undirbúning sem hafinn var í tíð fyrri ríkisstjórnarsvo að við getum komið fangelsiskerfinu okkar inn í nútímann og gert það skilvirkara til framtíðar. Sameiginlegt verkefni Það er mikilvægt að átta sig á að þessi vandi verður ekki leystur með óraunhæfum kröfum eða með því að stilla Íslendingum og útlendingum upp sem andstæðum. Öll okkar vinna í Afstöðu byggir á því að tryggja mannúð og réttlæti fyrir alla sem lenda í kerfi þar sem frelsi þeirra er skert – óháð þjóðerni, uppruna eða brotaflokki. Við viljum að Ísland standi sem fyrirmynd í fangelsismálum og mannréttindum – ekki sem undantekning. Og við trúum því að hægt sé að leysa þessi mál með samstilltu átaki, skynsemi og virðingu fyrir grundvallarréttindum allra einstaklinga. Það er kominn tími til að bretta upp ermarnar – og höggva á hnútinn saman. Höfundur er, formaður Afstöðu, félag um bætt fangelsismál og betrun Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Ingi Þóroddsson Fangelsismál Geðheilbrigði Hælisleitendur Fíkn Mest lesið Halldór 31.05.2025 Halldór Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Sjá meira
Í dag eru fangelsi landsins sprungin. Fangelsismálastofnun, Afstaða og félag fangavarða hafa ítrekað varað við því ástandi sem nú hefur skapast en nú er ekki pláss fyrir nýja fanga, hvorki í afplánun né í gæsluvarðhaldi. Þetta hefur leitt til þess að fólk sem EKKI hefur framið refsiverðan verknað er vistað í fangageymslum á lögreglustöðvum dögum eða jafnvel vikum saman í boði íslenskra dómara, í aðstæðum sem hvorki eru heilbrigðar né mannúðlegar, og teljast til pyntinga! Þar að auki hefur í nokkrum tilvikum orðið að sleppa einstaklingum úr gæsluvarðhaldi eða fresta afplánun vegna plássleysis. Þetta þýðir að fólk sem er sakað um alvarleg brot fær stundum frelsi tímabundið á meðan aðrir einstaklingar, sem eingöngu eru að bíða brottvísunar eftir synjun á hæli, sitja fastir í kerfinu. Þetta ójafnvægi er ekki aðeins ósanngjarnt heldur hættulegt fyrir öryggi samfélagsins. Hverjir fylla kerfið? Það skiptir máli að skoða hvaða hópar eru að valda auknu álagi: Erlendir fangar með langa dóma Þeir sem hafa verið sakfelldir fyrir alvarleg brot. Afstaða styður frumvarp sem heimilar framsal þeirra til heimalanda sinna, sem bæði er mannúðlegra og losar um nauðsynleg pláss í íslenskum fangelsum. Gera þarf beina samninga við hvert ríki þannig að hægt sé að senda þá til afplánunar í sínu landi án samþykkis dómþolans. Erlend burðardýr með væga dómaMargir þeirra sem sitja í gæsluvarðhaldi vegna vímuefnamála eru burðardýr sem fá væga dóma og eru mjög oft fórnalömb mansals á einn eða annan hátt. Við höfum lagt til að vægari úrræði, eins og samfélagsþjónustu, áfangaheimili og rafrænt eftirlit, séu nýtt í þessum tilfellum. Það sparar gífurlegar fjárhæðir og losar mjög mikið pláss í fangelsum landsins sem er dýrasta búsetuúrræði sem völ er á. Einstaklingar með alvarlegar geðraskanirÞriðji hópurinn eru þeir sem þurfa heilbrigðisþjónustu en eru vistaðir í fangelsum. Þessir einstaklingar þurfa sérhæfð úrræði eins og sjúkrahúsvist eða svo að lokum öryggisúrræði, sem nú er loks í undirbúningi hjá þessari ríkisstjórn og við gerum miklar væntingar til. BrottvísunarhópurinnAð lokum eru það þeir sem hafa fengið synjun á hælisumsókn sinni og bíða brottvísunar. Þetta eru einstaklingar sem hafa ekki framið refsiverð brot en eru vistaðir í fangageymslum við óboðlegar aðstæður. Hér þarf að finna lausn umsvifalaust og teljum við að opið áfangaheimili með rafrænu eftirliti væri besti kosturinn, ódýrasti og mannúðlegasti, þá er einnig fyrirhugað brottfararúrræði mun betri kostur en fangelsi. Hverjar eru afleiðingarnar? Þegar þessir hópar blandast saman innan sama kerfisins, þar sem ekkert rými er til að aðgreina eftir þörfum eða ástandi, skapast ófremdarástand. Fangaverðir þurfa að sinna fjölbreyttari verkefnum en áður, með minni mönnun og minni sérhæfingu. Fangar með flóknar geðraskanir fá ekki þá meðferð sem þeir þurfa og hælisleitendur dúsa við óboðlegar aðstæður, á meðan hættulegir einstaklingar fá að ganga lausir vegna plássleysis. Þetta er uppskrift að meiriháttar vandræðum. Lausnir sem taka mið af raunveruleikanum Til að höggva á þennan hnút þarf samhæfðar aðgerðir sem byggjast á mannúð og raunsæi: Framsal erlendra fanga til heimalanda sinna í samræmi við alþjóðasamninga og beinna samninga við aðildarríkin. Notkun samfélagsþjónustu, áfangaheimila og rafræns eftirlits fyrir einstaklinga sem fá væga dóma, burðardýr og minni háttar brotamenn. Aðskilin brottvísunarúrræði fyrir hælisleitendur, með mannsæmandi aðbúnaði. Stóraukin fjárfesting í geðheilbrigðisþjónustu innan réttarkerfisins. Öflug nýting rafræns eftirlits, eins og ökklabanda, í stað óþarfa gæsluvarðhalds. Tryggja strax endanlegt fjármagn í nýtt fangelsi en aðeins hefur verið tryggður hluti af því fjármagni sem þarf. Heildendurskoðun á lögum um fullnustu, klára þannig undirbúning sem hafinn var í tíð fyrri ríkisstjórnarsvo að við getum komið fangelsiskerfinu okkar inn í nútímann og gert það skilvirkara til framtíðar. Sameiginlegt verkefni Það er mikilvægt að átta sig á að þessi vandi verður ekki leystur með óraunhæfum kröfum eða með því að stilla Íslendingum og útlendingum upp sem andstæðum. Öll okkar vinna í Afstöðu byggir á því að tryggja mannúð og réttlæti fyrir alla sem lenda í kerfi þar sem frelsi þeirra er skert – óháð þjóðerni, uppruna eða brotaflokki. Við viljum að Ísland standi sem fyrirmynd í fangelsismálum og mannréttindum – ekki sem undantekning. Og við trúum því að hægt sé að leysa þessi mál með samstilltu átaki, skynsemi og virðingu fyrir grundvallarréttindum allra einstaklinga. Það er kominn tími til að bretta upp ermarnar – og höggva á hnútinn saman. Höfundur er, formaður Afstöðu, félag um bætt fangelsismál og betrun
Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar