Fiskurinn í blokkunum Yngvi Ómar Sigrúnarson skrifar 5. apríl 2025 15:00 Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjávarútvegur Húsnæðismál Mest lesið Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar