Fiskurinn í blokkunum Yngvi Ómar Sigrúnarson skrifar 5. apríl 2025 15:00 Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjávarútvegur Húsnæðismál Mest lesið 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson Skoðun Skoðun Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Sjá meira
Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun