Er íslenska geðheilbrigðiskerfið of strangt þegar kemur að nauðungarvistun? Arna Ósk Óskarsdóttir skrifar 8. mars 2025 18:00 Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Geðheilbrigði Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun