Hvammsvirkjun og meintur orkuskortur Ólafur Páll Jónsson skrifar 18. janúar 2025 19:31 Héraðsdómur og Hvammsvirkjun Þann 15. janúar síðastliðinn komst Héraðsdómur Reykjavíkur að þeirri niðurstöðu að leyfi sem gefið hafði verið út fyrir Hvammsvirkjun væri ólöglegt. Í dómnum var vísað í 18 gr. laga um stjórn vatnamála (36/2011), sem ýmsir hafa síðan tjáð sig um og sagt vera mistök. Mér virðist þessi grein reyndar vera nokkuð skynsamleg og líka mikilvæg. Í greininni er fjallað um skilyrði fyrir því að spilla megi vatnsheild, sem í lögunum er kallað að breyta vatnshloti. Þar segir að Umhverfisstofnun geti heimilað breytingu á vatnshloti m.a. vegna mengunar eða í tengslum við loftslagsbreytingar. Einnig er gert ráð fyrir að vatnshloti megi breyta ef um ný sjálfbær umsvif er að ræða eða þannig að ástandið fari úr „mjög gott“ í „gott“. En allar slíkar breytingar eru háðar öllum eftirfarandi skilyrðum: „(a) gripið sé til allra ráðstafana sem raunhæfar teljast til að draga úr skaðlegum áhrifum á ástand vatnshlots, (b) tilgangur framkvæmdanna eða umsvifanna vega þyngra vegna almannaheilla og/eða ávinnings fyrir heilsu og öryggi manna eða fyrir sjálfbæra þróun en ávinningur af því að umhverfismarkmið náist, (c) tilgangi framkvæmdanna eða umsvifanna verður ekki með góðu móti náð með umhverfisvænni leiðum vegna tæknilegra erfiðleika eða óhóflegs kostnaðar.“ Ég sé ekki betur en að engum af þessum skilyrðum hafi verið fullnægt í tilviki Hvammsvirkjunar. Skilyrði (a) kveður á um að minnka skaðann eins og kostur er. Talað er um að gripið sé til „allra ráðstafana sem raunhæfar teljast til að draga úr skaðlegum áhrifum“. Meðal raunhæfra leiða til að draga úr skaðlegum áhrifum virkjunarinnar væri t.d. að lækka hana, segjum um þrjá metra eða svo. Slík lækkun myndi hafa veruleg áhrif til hins betra á umhverfið, en myndi vissulega líka skerða framleiðslugetu hennar um svona 10%. Skilyrði (b) vísar til almannaheilla sem Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, kvartaði yfir að væru illa skilgreind. Hann hefur líka haldið því fram að samfélagið þurfi á þessari virkjun að halda: „Stærsta áhyggjuefnið er að samfélagið þarf mjög á þessari orku að halda, í þeirri stöðu sem við erum í og vegna þeirra markmiða sem við höfum sett okkur. Þannig að afleiðingar á samfélagið eru að mínu mati mjög neikvæðar.“ (https://www.visir.is/g/20252675509d/domurinn-valdi-vonbrigdum-og-hafi-neikvaedar-afleidingar) Þetta er einfaldlega rangt hjá Herði. Þessi virkjun er ekki mikilvæg fyrir samfélagið, hvað þá almannaheill, eins og ég mun rekja í næsta hluta þessarar greinar. Skilyrði (c) kveður á um að tilgangi framkvæmdanna verði ekki náð með umhverfisvænni hætti. EF hægt er að virkja – hvort heldur vatn, jarðvarma eða vind – til að framleiða orku með umhverfisvænni hætti en gert yrði með Hvammsvirkjun þá er þessu skilyrði ekki fullnægt. Orka og almannaheill Orkumál varða sannarlega almannaheill og reyndar eru fá ríki heims jafn háð orkuframleiðslu og orkusölu um afkomu sína og Ísland. Það eru líka ýmis afmörkuð úrlausnarefni í orkumálum sem blasa við og varða almannaheill, eins og afhendingaröryggi á Vestfjörðum. En það er bara hrein vitleysa að það sé einhver samfélagsleg þörf fyrir Hvammsvirkjun, hvað þá að virkjunin sé nauðsynleg vegna almannaheillar. Í fyrsta lagi þá myndi Hvammsvirkjun ekki breyta miklu í orkuframleiðslu landsins. Gert er ráð fyrir að orkugeta hennar yrði 740 Gwst/ári, sem er um 3,6% af orkuframleiðslu ársins 2024. Þessi 3,6% skipta engum sköpum í kerfinu. Því hefur verið haldið fram að löngu sé orðið tímabært að virkja, að orkuframleiðsla hafi staðið í stað í mörg ár og því sé Hvammsvirkjun meira en tímabær. Það er ekki rétt. Frá 2014 til 2024 óx rafmagnsframleiðsla úr 18.122 Gwst/ári í 20.244 Gwst/ári, eða um 12%. Á þessum tíma óx rafmagnsframleiðsla með vatnsafli úr 12.873 Gwst/ári í 14.226 Gwst/ári, eða um 10,5%. Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að Ísland er nú þegar mesti raforkunotandi í heimi, miðað við höfðatölu. Árið 2022 var staðan sú að Ísland var í fyrsta sæti um raforkunotkun með tæpar 54.000 Kwst á hvern íbúa á ári. Noregur var í öðru sæti með árlega raforkunotkun í kringum 28.000 Kwst á íbúa. Til samanburðar má nefna að samsvarandi tala fyrir Finnland er 13.000 Kwst og fyrir Þýskaland tæplega 7.000 Kwst. Það er einfaldlega ekki trúlegt að það hafi alvarlegar afleiðingar að þessi tala hækki ekki enn hraðar en hún hefur gert (sjá grein mína „Alveg í ruglinu“). Þess má svo líka geta að ýmsar aðrar virkjanir eru í býgerð, t.d. vindorkuverkið sem Landsvirkjun ætlar að reisa í Búrfellslundi sem gert er ráð fyrir að framleiði 440 Gwst/ári. Fleiri virkjanir eru svo á teikniborðinu þar sem ýmist er gert er ráð fyrir að beisla vatnsorku, jarðvarma eða vind. Almannaheill og stóriðja Þegar talað er um almannaheill er stundum látið að því liggja að við blasi orkuskortur og að við þurfum að virkja meira til að viðhalda lífskjörum í landinu og eiga orku fyrir orkuskipti. En þetta er enn ein vitleysan. Eins og staðan er í dag þá fer um 80% af framleiddu rafmagni til nokkurra stórnotenda, einkum álbræðsla. Á mynd 1 má sjá hvernig almenn notkun er í samanburði við stóriðjuna. Þróun raforkuframleiðslu og raforkunotkunar á árunum 2010 til 2019. Á mynd 1 sjáum við að raforkuframleiðslan er í heild um 20.000 Gwst/ári en að almenn notkun er vel innan við 5.000 Gwst/ári og hefur verið nokkuð stöðug í kringum 4.000 Gwst/ári undanfarinn áratug. En nú eru breyttir tímar, segir fólk, og bendir á að framundan séu orkuskipti sem kalli á mikla raforkuþörf. Þetta er vissulega satt og gera má ráð fyrir að orkuþörf til almennings tvöfaldist fram til ársins 2050. Mynd 2 sýnir stöðuna eins og hún er í dag og tvær spár, grunnspá og háspá. Á myndinni má sjá hvernig orkunotkun hefur þróast síðan 2005 og tvær sviðsmyndir af þróun orkunotkunar næstu 25 ár (Orkuspá Orkustofnunar 2024-2050, bls 22.) Eins og sjá má á mynd 2 gerir grunnspá um raforkuvinnslu ráð fyrir að almenn notkun verði ríflega 8.000 Gwst/ári þegar kemur fram á árið 2050. Það er um þriðjungur af núverandi raforkuframleiðslu. Hvammsvirkjun skiptir engum sköpun í þessu samhengi. Til að hafa nóga orku miðað við þessa spá væri nóg að endurnýja ekki raforkusamning við Rio Tinto sem rekur álbræðsluna í Straumsvík. Umsamin orkukaup þess eru 4.074 Gwst/ári. En væri ekki glapræði að endurnýja ekki orkusamninginn við Rio Tinto? Skilar álbræðslan ekki tekjum í ríkissjóð og til Landsvirkjunar, og skapar atvinnu á höfuðborgarsvæðinu? Vissulega, en sennilega fengist talsvert hærra verð fyrir rafmagn til orkuskipta heldur en til álbræðslu. Og ríkið hagnast á orkuskiptum, það mun spara sér miklar gjaldeyristekjur með minni innflutningi á olíu. Svo myndu orkuskiptin líka skapa störf, og líklega yrðu störf fyrir hverja Kwst/ári mun fleiri ef orkan yrði notuð í orkuskipti og smærri iðnað heldur en með því að veita henni til eins stórframleiðanda eins og álbræðslu. Þessar ríflega 4000 Gwst/ári sem fengjust inn í kerfið með því að loka álbræðslunni í Straumsvík myndu duga fyrir almennri orkuþörf til ársins 2050 miðað við háspána, en samkvæmt henni fer almenn notkun upp í ríflega 9.000 Gwst/ári. Af þessu er ljóst að það eru engir almannahagsmunir sem knýja á að valda stórkostlegum náttúruspjöllum í og kringum neðri hluta Þjórsár. Höfundur er heimspekingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Umhverfismál Deilur um Hvammsvirkjun Landsvirkjun Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Skoðun Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Sjá meira
Héraðsdómur og Hvammsvirkjun Þann 15. janúar síðastliðinn komst Héraðsdómur Reykjavíkur að þeirri niðurstöðu að leyfi sem gefið hafði verið út fyrir Hvammsvirkjun væri ólöglegt. Í dómnum var vísað í 18 gr. laga um stjórn vatnamála (36/2011), sem ýmsir hafa síðan tjáð sig um og sagt vera mistök. Mér virðist þessi grein reyndar vera nokkuð skynsamleg og líka mikilvæg. Í greininni er fjallað um skilyrði fyrir því að spilla megi vatnsheild, sem í lögunum er kallað að breyta vatnshloti. Þar segir að Umhverfisstofnun geti heimilað breytingu á vatnshloti m.a. vegna mengunar eða í tengslum við loftslagsbreytingar. Einnig er gert ráð fyrir að vatnshloti megi breyta ef um ný sjálfbær umsvif er að ræða eða þannig að ástandið fari úr „mjög gott“ í „gott“. En allar slíkar breytingar eru háðar öllum eftirfarandi skilyrðum: „(a) gripið sé til allra ráðstafana sem raunhæfar teljast til að draga úr skaðlegum áhrifum á ástand vatnshlots, (b) tilgangur framkvæmdanna eða umsvifanna vega þyngra vegna almannaheilla og/eða ávinnings fyrir heilsu og öryggi manna eða fyrir sjálfbæra þróun en ávinningur af því að umhverfismarkmið náist, (c) tilgangi framkvæmdanna eða umsvifanna verður ekki með góðu móti náð með umhverfisvænni leiðum vegna tæknilegra erfiðleika eða óhóflegs kostnaðar.“ Ég sé ekki betur en að engum af þessum skilyrðum hafi verið fullnægt í tilviki Hvammsvirkjunar. Skilyrði (a) kveður á um að minnka skaðann eins og kostur er. Talað er um að gripið sé til „allra ráðstafana sem raunhæfar teljast til að draga úr skaðlegum áhrifum“. Meðal raunhæfra leiða til að draga úr skaðlegum áhrifum virkjunarinnar væri t.d. að lækka hana, segjum um þrjá metra eða svo. Slík lækkun myndi hafa veruleg áhrif til hins betra á umhverfið, en myndi vissulega líka skerða framleiðslugetu hennar um svona 10%. Skilyrði (b) vísar til almannaheilla sem Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, kvartaði yfir að væru illa skilgreind. Hann hefur líka haldið því fram að samfélagið þurfi á þessari virkjun að halda: „Stærsta áhyggjuefnið er að samfélagið þarf mjög á þessari orku að halda, í þeirri stöðu sem við erum í og vegna þeirra markmiða sem við höfum sett okkur. Þannig að afleiðingar á samfélagið eru að mínu mati mjög neikvæðar.“ (https://www.visir.is/g/20252675509d/domurinn-valdi-vonbrigdum-og-hafi-neikvaedar-afleidingar) Þetta er einfaldlega rangt hjá Herði. Þessi virkjun er ekki mikilvæg fyrir samfélagið, hvað þá almannaheill, eins og ég mun rekja í næsta hluta þessarar greinar. Skilyrði (c) kveður á um að tilgangi framkvæmdanna verði ekki náð með umhverfisvænni hætti. EF hægt er að virkja – hvort heldur vatn, jarðvarma eða vind – til að framleiða orku með umhverfisvænni hætti en gert yrði með Hvammsvirkjun þá er þessu skilyrði ekki fullnægt. Orka og almannaheill Orkumál varða sannarlega almannaheill og reyndar eru fá ríki heims jafn háð orkuframleiðslu og orkusölu um afkomu sína og Ísland. Það eru líka ýmis afmörkuð úrlausnarefni í orkumálum sem blasa við og varða almannaheill, eins og afhendingaröryggi á Vestfjörðum. En það er bara hrein vitleysa að það sé einhver samfélagsleg þörf fyrir Hvammsvirkjun, hvað þá að virkjunin sé nauðsynleg vegna almannaheillar. Í fyrsta lagi þá myndi Hvammsvirkjun ekki breyta miklu í orkuframleiðslu landsins. Gert er ráð fyrir að orkugeta hennar yrði 740 Gwst/ári, sem er um 3,6% af orkuframleiðslu ársins 2024. Þessi 3,6% skipta engum sköpum í kerfinu. Því hefur verið haldið fram að löngu sé orðið tímabært að virkja, að orkuframleiðsla hafi staðið í stað í mörg ár og því sé Hvammsvirkjun meira en tímabær. Það er ekki rétt. Frá 2014 til 2024 óx rafmagnsframleiðsla úr 18.122 Gwst/ári í 20.244 Gwst/ári, eða um 12%. Á þessum tíma óx rafmagnsframleiðsla með vatnsafli úr 12.873 Gwst/ári í 14.226 Gwst/ári, eða um 10,5%. Í þessu sambandi er líka vert að hafa í huga að Ísland er nú þegar mesti raforkunotandi í heimi, miðað við höfðatölu. Árið 2022 var staðan sú að Ísland var í fyrsta sæti um raforkunotkun með tæpar 54.000 Kwst á hvern íbúa á ári. Noregur var í öðru sæti með árlega raforkunotkun í kringum 28.000 Kwst á íbúa. Til samanburðar má nefna að samsvarandi tala fyrir Finnland er 13.000 Kwst og fyrir Þýskaland tæplega 7.000 Kwst. Það er einfaldlega ekki trúlegt að það hafi alvarlegar afleiðingar að þessi tala hækki ekki enn hraðar en hún hefur gert (sjá grein mína „Alveg í ruglinu“). Þess má svo líka geta að ýmsar aðrar virkjanir eru í býgerð, t.d. vindorkuverkið sem Landsvirkjun ætlar að reisa í Búrfellslundi sem gert er ráð fyrir að framleiði 440 Gwst/ári. Fleiri virkjanir eru svo á teikniborðinu þar sem ýmist er gert er ráð fyrir að beisla vatnsorku, jarðvarma eða vind. Almannaheill og stóriðja Þegar talað er um almannaheill er stundum látið að því liggja að við blasi orkuskortur og að við þurfum að virkja meira til að viðhalda lífskjörum í landinu og eiga orku fyrir orkuskipti. En þetta er enn ein vitleysan. Eins og staðan er í dag þá fer um 80% af framleiddu rafmagni til nokkurra stórnotenda, einkum álbræðsla. Á mynd 1 má sjá hvernig almenn notkun er í samanburði við stóriðjuna. Þróun raforkuframleiðslu og raforkunotkunar á árunum 2010 til 2019. Á mynd 1 sjáum við að raforkuframleiðslan er í heild um 20.000 Gwst/ári en að almenn notkun er vel innan við 5.000 Gwst/ári og hefur verið nokkuð stöðug í kringum 4.000 Gwst/ári undanfarinn áratug. En nú eru breyttir tímar, segir fólk, og bendir á að framundan séu orkuskipti sem kalli á mikla raforkuþörf. Þetta er vissulega satt og gera má ráð fyrir að orkuþörf til almennings tvöfaldist fram til ársins 2050. Mynd 2 sýnir stöðuna eins og hún er í dag og tvær spár, grunnspá og háspá. Á myndinni má sjá hvernig orkunotkun hefur þróast síðan 2005 og tvær sviðsmyndir af þróun orkunotkunar næstu 25 ár (Orkuspá Orkustofnunar 2024-2050, bls 22.) Eins og sjá má á mynd 2 gerir grunnspá um raforkuvinnslu ráð fyrir að almenn notkun verði ríflega 8.000 Gwst/ári þegar kemur fram á árið 2050. Það er um þriðjungur af núverandi raforkuframleiðslu. Hvammsvirkjun skiptir engum sköpun í þessu samhengi. Til að hafa nóga orku miðað við þessa spá væri nóg að endurnýja ekki raforkusamning við Rio Tinto sem rekur álbræðsluna í Straumsvík. Umsamin orkukaup þess eru 4.074 Gwst/ári. En væri ekki glapræði að endurnýja ekki orkusamninginn við Rio Tinto? Skilar álbræðslan ekki tekjum í ríkissjóð og til Landsvirkjunar, og skapar atvinnu á höfuðborgarsvæðinu? Vissulega, en sennilega fengist talsvert hærra verð fyrir rafmagn til orkuskipta heldur en til álbræðslu. Og ríkið hagnast á orkuskiptum, það mun spara sér miklar gjaldeyristekjur með minni innflutningi á olíu. Svo myndu orkuskiptin líka skapa störf, og líklega yrðu störf fyrir hverja Kwst/ári mun fleiri ef orkan yrði notuð í orkuskipti og smærri iðnað heldur en með því að veita henni til eins stórframleiðanda eins og álbræðslu. Þessar ríflega 4000 Gwst/ári sem fengjust inn í kerfið með því að loka álbræðslunni í Straumsvík myndu duga fyrir almennri orkuþörf til ársins 2050 miðað við háspána, en samkvæmt henni fer almenn notkun upp í ríflega 9.000 Gwst/ári. Af þessu er ljóst að það eru engir almannahagsmunir sem knýja á að valda stórkostlegum náttúruspjöllum í og kringum neðri hluta Þjórsár. Höfundur er heimspekingur
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar