Skoðun

Vísinda­rannsóknir og þróun – til um­hugsunar í til­tekt

Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar

Íslenskt vísindasamfélag hefur um árabil haft þungar áhyggjur af óviðunandi fjárveitingum til vísinda og rannsókna. Þegar fjárlagafrumvarpið var kynnt undir yfirskriftinni „Tiltekt og umbætur“ (Stjórnarráð 2025, 8. september) vakti það blendnar tilfinningar meðal vísindafólks. Rannsóknasjóður sem er einn mikilvægasti bakhjarlinn í grunnrannsóknum fær um 3 milljarða samkvæmt frumvarpinu, sem í reynd er áframhaldandi raunlækkun á framlagi síðustu ára. Þetta endurspeglast í úthlutun styrkja þar sem árangurshlutfall hefur lækkað úr 23% árið 2022 niður í tæplega 17% árið 2025 og stefnir í enn lægra hlutfall í næstu úthlutun eins og fram kom í grein Ernu Magnúsdóttur og Stefáns Þórarins Sigurðssonar á Vísi þann 2. október sl. „Hversu oft á að fresta fram­tíðinni?”

Miklum fjölda framúrskarandi umsókna er hafnað á hverju ári vegna fjárskort eftir að hafa farið í gegnum strangt gæðamat hjá færustu vísindamömmum. Fyrir þetta líða grunnrannsóknir, þekkingarsköpun í öllum greinum vísinda, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna. Þessi veika staða Rannsóknasjóðs er umhugsunarverð í ljósi þess að útgjöld til rannsókna og þróunar hafa margfaldast á örfáum árum. Meginhluta útgjaldanna er hins vegar varið í skattaendurgreiðslur til nýsköpunarfyrirtækja í samræmi við lög um stuðning við nýsköpunarfyrirtæki frá árinu 2009. Árið 2015 námu þessar endurgreiðslur 1,3 milljörðum króna (Ársskýrsla RANNÍS 2015), en voru kringum 17 milljarða árið 2025 (Stjórnarráð 2024, 25. október) og verða vel yfir 18 milljarðar 2026 samkvæmt fjárlagafrumvarpinu. Vel að merkja þá er árangurshlutfallið í þessum styrkjaflokki vel yfir 80% (sjá Ársskýrslur RANNÍS).

Hér verður mikilvægi nýsköpunar ekki mótmælt né heldur stuðningi stjórnvalda við nýsköpunarfyrirtæki, enda í takt við alþjóðlega þróun og viðteknar hugmyndir um mikilvægi nýsköpunar fyrir efnahagslega og samfélagslega þróun. Hins vegar hafa ýmsar athugasemdir verið gerðar við endurgreiðslurnar sem vert er að hnykkja á nú þegar endurskoðun laganna hefur verið boðuð (Stjórnarráð 2025, 15. september). Árið 2021 benti Skatturinn Alþingi á að mikil þörf væri á hertu eftirliti með útgreiðslu styrkjanna þar sem brögð hafi verið að því að venjubundinn rekstr­­­ar- og endurbóta­­­kostn­aður hafi verið færður sem nýsköpunarkostnaður. Í ábendingum Skattsins segir: „Ekki ætti að þurfa að árétta að misnotkun á þessum stuðningi með óréttmætum kostnaðarfærslum getur leitt til verulegra útgjalda af hálfu hins opinbera, í formi óréttmætra endurgreiðslna, auk þess að raska samkeppni á markaði.“ (Ríkisskattstjóri 2021, 8. apríl).

Í úttekt OECD (2023) um þetta kerfi er bent á að eftir­liti og eft­ir­fylgni með skattaendurgreiðslunum sé veru­lega ábóta­vant, skortur sé á gögnum og reglulegu eftirliti, og erfitt að leggja mat á árangur þessara styrkja hjá einstökum fyrirtækjum. Samskiptum og upplýsingaflæði milli RANNÍS og Skattsins, sem hafa yfirsjón með þessum úthlutunum, sé ábótavant. Þá hefur Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn gert athugasemdir við endurgreiðslurnar (IMF 2025, bls. 19-20). Hinn hraði vöxtur styrkjanna hafi vakið áhyggjur af skilvirkni þeirra og fjárhagslegum áhrifum, og til að koma í veg fyrir misnotkun sé nauðsynlegt að skýra betur þau skilyrði sem fyrirtæki þurfi að uppfylla til að eiga rétt á slíkum styrkjum. Þá bendir sjóðurinn á að rýmkun sem gerð var árið 2020 hafi aukið styrki til stórra og meðalstórra fyrirtækja þar sem áhrif hinna skattalegu hvata séu almennt minni, samkvæmt rannsóknum (IMF 2025, bls. 12).

Loks má nefna nýlega rannsókn Hannesar Ottóssonar lektors í samfélagslegri nýsköpun og Rögnvaldar J. Sæmundssonar prófessors í iðnaðarverkfræði á 20 ára þróun nýsköpunar á Íslandi (2024). Í rannsókninni er stefna stjórnvalda metin, þróun nýsköpunar og samræmi milli stefnu og þróunar. Niðurstöður þeirra benda til að umfang og árangur nýsköpunar hafi vissulega aukist talsvert á tímabilinu 2003 til 2022, en hins vegar hafi sú aukning ekki verið umfram atvinnulífið í heild. Þeir hvetja til frekari rannsókna á samspili nýsköpunarstefnu og þróun nýsköpunar á Íslandi til að auka skilning á þeim aðstæðum sem eru til staðar hérlendis og til að byggja upp almenna þekkingu svo læra megi hvernig áhrif einstakar aðgerðir íslenskra stjórnvalda hafi.

Tiltekt og umbætur í rekstri hins opinbera geta sannarlega verið af hinu góða. Rannsóknasjóður gerir miklar kröfur til vísindafólks sem hlýtur styrki og RANNÍS hefur gott eftirlit með framkvæmd og eftirfylgni verkefna sem styrkt eru enda sjálfsagt mál að vel sé farið með opinbert fé. Mikilvægt er að þeirri tiltekt sem boðuð er í fjárlagafrumvarpinu sé beint þangað sem hennar er þörf. Frekari niðurskurður á Rannsóknasjóði, grunnrannsóknum, nýliðun og þjálfun ungra vísindamanna ætti ekki að vera forgangsatriði stjórnvalda í þeim efnum.

Höfundur er prófessor og formaður vísindanefndar Félagsvísindasviðs Háskóla Íslands.


Nánar um heimildir:

OECD (2023) Evaluating the effects of the R&D tax credit in Iceland https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/topics/policy-issues/economic-surveillance/oecd-iceland-tax-credit-evaluation-2023.pdf

Hannes Ottósson og Rögnvaldur J. Sæmundsson (2024) Í upphafi skyldi endinn skoða: Stefna stjórnvalda og þróun á sviði nýsköpunar á Íslandi 2003–2022.https://ejournals.is/index.php/irpa/article/view/4097Iceland: 2025 Article IV Consultation-Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland (IMF Staff Country Reports 2025, No. 141) Iceland: 2025 Article IV Consultation-Press Release; Staff Report and Statement by the Executive Director for Iceland

Ríkisskattstjóri (2021) Umsögn ríkisskattstjóra um breytingu á lögum nr. 152/2009 (varanleg hækkun) – 544. mál, þskj. 910, 8. apríl 2021, Alþingi https://www.althingi.is/altext/erindi/151/151-2459.pdf




Skoðun

Sjá meira


×