Slökkviliðið sem ætlar að bjarga fjölmiðlum með því að kveikja í húsinu Þórður Snær Júlíusson skrifar 7. mars 2025 07:01 Í vikunni birti Viðskiptaráð stutta samantekt um umhverfi fjölmiðla hér á landi. Hún byggir fyrst og síðast á opinberum tölum og í henni er ekki að finna neinar nýjar upplýsingar, þótt fagna megi framtakinu og áhuga ráðsins á mikilvægri atvinnugrein og lýðræðisstoð. Viðskiptaráð leggur til nokkrar leiðir til að takast á við vanda einkarekinna fjölmiðla. Megininntak þeirra lausna er að taka RÚV af auglýsingamarkaði, hætta styrkjum til einkarekinna fjölmiðla og leyfa áfengis- og veðmálaauglýsingar. Þær tillögur eru mjög í takti við pólitískar áherslur Sjálfstæðis- og Miðflokks sem birtast ítrekað í málflutningi þeirra á Alþingi. Þetta er mikil einföldun á flóknu vandamáli sem hefur fengið að vaxa óáreitt árum saman vegna pólitísks aðgerðarleysis. Það þekki ég vel hafandi starfað í fjölmiðlum í næstum tvo áratugi og stýrt einkareknum fjölmiðlum frá 2013 og fram á síðasta sumar, eða í um tólf ár. Spekileki og peningar úr landi Til að byrja með er gott að fara yfir stöðuna út frá tölulegum staðreyndum. Starfandi í fjölmiðlum hefur fækkað úr 2.363 árið 2008 í 907 í lok árs 2022. Það er fækkun um 62 prósent. Mjög stór hluti þeirra sem hafa eru fólk með mikla reynslu og getu. Það hefur því átt sér stað mikill spekileki. Þetta hefur gerst vegna þess að rekstrarumhverfið hefur kúvenst sökum tækni- og upplýsingabyltingarinnar sem hefur gjörbreytt neytendahegðun og haft mikil neikvæð áhrif á hefðbundin tekjumódel fjölmiðla. Ein birtingarmynd þessa er að sífellt stærri hluti af auglýsingasölukökunni fer til aðila sem borga ekki skatta á Íslandi. Þar er átt við erlend tæknifyrirtæki eins og Google/Youtube og Facebook. Árið 2012 fór fjögur prósent auglýsingatekna hérlendis til erlendra miðla. Árið 2023 tóku þau til sín 49 prósent. Úr samantekt Viðskiptaráðs sem birt var í vikunni. Mýtan um að brotthvarf RÚV sé töfralausn Klifun á því að brotthvarf RÚV af auglýsingamarkaði muni leysa öll vandamál einkarekinna fjölmiðla er í besta falli barnaleg. Þeir sem halda slíku fram hljóta að gera það gegn betri vitund, og af öðrum hvötum en þeim að bæta fjölmiðlaumhverfið. Í fyrsta lagi er alls engin vissa fyrir því að þær tekjur sem RÚV hefur af auglýsingum muni skila sér til annarra fjölmiðla hætti ríkismiðillinn að birta auglýsingar. Hægt er að horfa til dæmis sem stendur okkur nálægt í tíma til að undirbyggja þá röksemdarfærslu. Fréttablaðið fór á hausinn vorið 2023. Samkvæmt síðasta birta ársreikningi útgáfufélags þess voru tekjur Fréttablaðsins um tveir milljarðar króna á ári, en það aflaði einvörðungu sjálfaflartekna með auglýsingasölu. Á árinu 2023 drógust auglýsingatekjur fjölmiðla á Íslandi í heild saman um tólf prósent. Tekjur Fréttablaðsins skiluðu sér því ekki nema að örlitlu leyti til samkeppnisaðilanna. Þeir sem auglýsa á móti Í öðru lagi þá eru bæði margir auglýsendur og þeir sem framleiða auglýsingar mjög á móti því að RÚV verði tekið af auglýsingamarkaði. Slíkt hefur margoft komið fram opinberlega. Fyrir þremur árum lá til að mynda fyrir frumvarp þingmanna Sjálfstæðisflokksins um brotthvarf RÚV. Þá skilaði Samband íslenskra auglýsingastofa (SÍA) inn umsögn þar sem sagði að það myndi hafa verulegar afleiðingar á sjónvarpsauglýsingar og neytendur myndu verða af mikilvægum upplýsingum um vörur og þjónustu ef RÚV gæti ekki birt auglýsingar. Aðrar sjónvarpsstöðvar hefðu til að mynda ekki það áhorf sem þurfi til að standa undir kostnaði við framleiðslu og birtingar. Í umsögninni sagði orðrétt að það fjármagn sem fari „í auglýsingar á RÚV færist ekki yfir á hinar sjónvarpsstöðvarnar. Líklegasta niðurstaðan er að fjármagn sem nú fer til birtinga á sjónvarpsauglýsingum minnki því framleiðsla á íslenskum sjónvarpsauglýsingum mun dragast saman. Það mun hafa áhrif á auglýsingastofur og aðrar greinar en fjöldi fólks í mörgum skapandi greinum kemur að framleiðslu íslenskra sjónvarpsauglýsinga, s.s. kvikmyndagerðarfólk, leikarar, stílistar, tónlistarfólk og starfsfólk í eftirvinnslu svo einhver séu nefnd. Það er því Ijóst að ákvörðun um að taka RÚV af auglýsingamarkaði mun hafa mikil áhrif á fjölda fyrirtækja og starfa.“ Þegar reynt var að takast á við vandann Í lok árs 2016, þegar sýnilegt varð að það stefndi í óefni í íslensku fjölmiðlaumhverfi þá skipaði þáverandi ráðherra fjölmiðlamála, Illugi Gunnarsson, nefnd sem átti að hafa það hlutverk að skoða leiðir til að bjarga málunum. Hún skilaði af sér á árinu 2017 og lagði fram sjö tillögur um umbætur sem gætu bætt rekstrarskilyrði fjölmiðla. Þær snéru meðal annars að stöðu RÚV á auglýsingamarkaði, að lækka virðisaukaskatt sem leggst á vörur fjölmiðla, að heimila auglýsingar í íslenskum fjölmiðlum sem í dag eru bannaðar, tryggja gagnsæi í kaupum hins opinbera á auglýsingum í fjölmiðlum og endurgreiðslum fyrir textun og talsetningu. Tilgangurinn var að tryggja fjölbreytni og fjölræði í íslensku fjölmiðlaumhverfi með ólíku eignarhaldi. Nú, um átta árum eftir að hann skilaði af sér, þá hefur ein tillaga nefndarinnar orðið að veruleika: styrkjakerfi að norrænni fyrirmynd sem felur í sér að endurgreiða hluta af framleiðslukostnaði á fréttum og fréttatengdu efni. Ástæða þess að ekki var gert meira er fyrst og síðast andstaðan flokks Illuga við frekari aðgerðum. Það þarf fjölþættar aðgerðir við flóknum vanda Þessi eina leið sem var innleidd hefur þó sannað gildi sitt. Hún stöðvaði blæðinguna að einhverju leyti. Frá árinu 2020 hefur fjöldi blaðamanna og annarra starfsmanna á einkareknum fjölmiðlum haldist í horfinu, og raunar hefur þeim fjölgað lítillega. En staðan heilt yfir er afleit. Um það eru flestir sammála. Og á því ætlar núverandi ráðherra fjölmiðlamála, Logi Einarsson, að taka á. Hann hefur boðað heildarendurskoðun á því hvernig hægt sé að styðja sem best við heilbrigt og blómlegt fjölmiðlaumhverfi sem skilar okkur sem þjóð, upplýstu og faglegu fjölmiðlaumhverfi til framtíðar. Markmiðið verður að styrkja fjölræði og fjölbreytni í íslensku fjölmiðlaumhverfi, að fjölga öflugum fjölmiðlum sem starfa eftir hefðbundnum viðmiðum blaðamennsku, kemur í veg fyrir samkeppnisbjögun, stöðvar spekileka úr greininni og fjölgar starfandi fjölmiðlafólki. Þar mun auðvitað og eðlilega vera fjallað um að aðlaga hlutverk RÚV að breyttum tíma, þannig að stærð ríkismiðilsins taki ekki of mikið súrefni frá einkareknum miðlum svo þeir geti ekki vaxið með eðlilegum hætti. Útfærsla þess þarf þó að vera vitræn og úthugsuð, ekki kreddukennd líkt og hugmyndir Viðskiptaráðs og þeirra stjórnmálaflokka sem enduróma sýn þess á hinu pólitíska sviði. Höfundur var blaðamaður og ritstjóri í næstum tvo áratugi en er nú framkvæmdastjóri þingflokks Samfylkingarinnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þórður Snær Júlíusson Fjölmiðlar Samfylkingin Mest lesið Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson Skoðun 76 dagar sem koma aldrei aftur Einar Guðnason Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga Skoðun Skoðun Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Áfram Breiðholt og Kjalarnes! Skúli Helgason skrifar Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Vesturlönd mega ekki leyfa Pútín að skrifa leikreglurnar Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson skrifar Skoðun Gulur september María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason skrifar Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Reiði á tímum allsnægta Jökull Gíslason skrifar Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Tölur segja ekki alla söguna Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Enn úr sömu sveitinni Trausti Hjálmarsson skrifar Skoðun Palestínsk börn eiga betra skilið Anna Lúðvíksdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar Skoðun Umferðaröryggi barna í Kópavogi Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Meira að segja Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 76 dagar sem koma aldrei aftur Einar Guðnason skrifar Skoðun Er popúlismi kenning um siðferði? Einar Gísli Gunnarsson skrifar Sjá meira
Í vikunni birti Viðskiptaráð stutta samantekt um umhverfi fjölmiðla hér á landi. Hún byggir fyrst og síðast á opinberum tölum og í henni er ekki að finna neinar nýjar upplýsingar, þótt fagna megi framtakinu og áhuga ráðsins á mikilvægri atvinnugrein og lýðræðisstoð. Viðskiptaráð leggur til nokkrar leiðir til að takast á við vanda einkarekinna fjölmiðla. Megininntak þeirra lausna er að taka RÚV af auglýsingamarkaði, hætta styrkjum til einkarekinna fjölmiðla og leyfa áfengis- og veðmálaauglýsingar. Þær tillögur eru mjög í takti við pólitískar áherslur Sjálfstæðis- og Miðflokks sem birtast ítrekað í málflutningi þeirra á Alþingi. Þetta er mikil einföldun á flóknu vandamáli sem hefur fengið að vaxa óáreitt árum saman vegna pólitísks aðgerðarleysis. Það þekki ég vel hafandi starfað í fjölmiðlum í næstum tvo áratugi og stýrt einkareknum fjölmiðlum frá 2013 og fram á síðasta sumar, eða í um tólf ár. Spekileki og peningar úr landi Til að byrja með er gott að fara yfir stöðuna út frá tölulegum staðreyndum. Starfandi í fjölmiðlum hefur fækkað úr 2.363 árið 2008 í 907 í lok árs 2022. Það er fækkun um 62 prósent. Mjög stór hluti þeirra sem hafa eru fólk með mikla reynslu og getu. Það hefur því átt sér stað mikill spekileki. Þetta hefur gerst vegna þess að rekstrarumhverfið hefur kúvenst sökum tækni- og upplýsingabyltingarinnar sem hefur gjörbreytt neytendahegðun og haft mikil neikvæð áhrif á hefðbundin tekjumódel fjölmiðla. Ein birtingarmynd þessa er að sífellt stærri hluti af auglýsingasölukökunni fer til aðila sem borga ekki skatta á Íslandi. Þar er átt við erlend tæknifyrirtæki eins og Google/Youtube og Facebook. Árið 2012 fór fjögur prósent auglýsingatekna hérlendis til erlendra miðla. Árið 2023 tóku þau til sín 49 prósent. Úr samantekt Viðskiptaráðs sem birt var í vikunni. Mýtan um að brotthvarf RÚV sé töfralausn Klifun á því að brotthvarf RÚV af auglýsingamarkaði muni leysa öll vandamál einkarekinna fjölmiðla er í besta falli barnaleg. Þeir sem halda slíku fram hljóta að gera það gegn betri vitund, og af öðrum hvötum en þeim að bæta fjölmiðlaumhverfið. Í fyrsta lagi er alls engin vissa fyrir því að þær tekjur sem RÚV hefur af auglýsingum muni skila sér til annarra fjölmiðla hætti ríkismiðillinn að birta auglýsingar. Hægt er að horfa til dæmis sem stendur okkur nálægt í tíma til að undirbyggja þá röksemdarfærslu. Fréttablaðið fór á hausinn vorið 2023. Samkvæmt síðasta birta ársreikningi útgáfufélags þess voru tekjur Fréttablaðsins um tveir milljarðar króna á ári, en það aflaði einvörðungu sjálfaflartekna með auglýsingasölu. Á árinu 2023 drógust auglýsingatekjur fjölmiðla á Íslandi í heild saman um tólf prósent. Tekjur Fréttablaðsins skiluðu sér því ekki nema að örlitlu leyti til samkeppnisaðilanna. Þeir sem auglýsa á móti Í öðru lagi þá eru bæði margir auglýsendur og þeir sem framleiða auglýsingar mjög á móti því að RÚV verði tekið af auglýsingamarkaði. Slíkt hefur margoft komið fram opinberlega. Fyrir þremur árum lá til að mynda fyrir frumvarp þingmanna Sjálfstæðisflokksins um brotthvarf RÚV. Þá skilaði Samband íslenskra auglýsingastofa (SÍA) inn umsögn þar sem sagði að það myndi hafa verulegar afleiðingar á sjónvarpsauglýsingar og neytendur myndu verða af mikilvægum upplýsingum um vörur og þjónustu ef RÚV gæti ekki birt auglýsingar. Aðrar sjónvarpsstöðvar hefðu til að mynda ekki það áhorf sem þurfi til að standa undir kostnaði við framleiðslu og birtingar. Í umsögninni sagði orðrétt að það fjármagn sem fari „í auglýsingar á RÚV færist ekki yfir á hinar sjónvarpsstöðvarnar. Líklegasta niðurstaðan er að fjármagn sem nú fer til birtinga á sjónvarpsauglýsingum minnki því framleiðsla á íslenskum sjónvarpsauglýsingum mun dragast saman. Það mun hafa áhrif á auglýsingastofur og aðrar greinar en fjöldi fólks í mörgum skapandi greinum kemur að framleiðslu íslenskra sjónvarpsauglýsinga, s.s. kvikmyndagerðarfólk, leikarar, stílistar, tónlistarfólk og starfsfólk í eftirvinnslu svo einhver séu nefnd. Það er því Ijóst að ákvörðun um að taka RÚV af auglýsingamarkaði mun hafa mikil áhrif á fjölda fyrirtækja og starfa.“ Þegar reynt var að takast á við vandann Í lok árs 2016, þegar sýnilegt varð að það stefndi í óefni í íslensku fjölmiðlaumhverfi þá skipaði þáverandi ráðherra fjölmiðlamála, Illugi Gunnarsson, nefnd sem átti að hafa það hlutverk að skoða leiðir til að bjarga málunum. Hún skilaði af sér á árinu 2017 og lagði fram sjö tillögur um umbætur sem gætu bætt rekstrarskilyrði fjölmiðla. Þær snéru meðal annars að stöðu RÚV á auglýsingamarkaði, að lækka virðisaukaskatt sem leggst á vörur fjölmiðla, að heimila auglýsingar í íslenskum fjölmiðlum sem í dag eru bannaðar, tryggja gagnsæi í kaupum hins opinbera á auglýsingum í fjölmiðlum og endurgreiðslum fyrir textun og talsetningu. Tilgangurinn var að tryggja fjölbreytni og fjölræði í íslensku fjölmiðlaumhverfi með ólíku eignarhaldi. Nú, um átta árum eftir að hann skilaði af sér, þá hefur ein tillaga nefndarinnar orðið að veruleika: styrkjakerfi að norrænni fyrirmynd sem felur í sér að endurgreiða hluta af framleiðslukostnaði á fréttum og fréttatengdu efni. Ástæða þess að ekki var gert meira er fyrst og síðast andstaðan flokks Illuga við frekari aðgerðum. Það þarf fjölþættar aðgerðir við flóknum vanda Þessi eina leið sem var innleidd hefur þó sannað gildi sitt. Hún stöðvaði blæðinguna að einhverju leyti. Frá árinu 2020 hefur fjöldi blaðamanna og annarra starfsmanna á einkareknum fjölmiðlum haldist í horfinu, og raunar hefur þeim fjölgað lítillega. En staðan heilt yfir er afleit. Um það eru flestir sammála. Og á því ætlar núverandi ráðherra fjölmiðlamála, Logi Einarsson, að taka á. Hann hefur boðað heildarendurskoðun á því hvernig hægt sé að styðja sem best við heilbrigt og blómlegt fjölmiðlaumhverfi sem skilar okkur sem þjóð, upplýstu og faglegu fjölmiðlaumhverfi til framtíðar. Markmiðið verður að styrkja fjölræði og fjölbreytni í íslensku fjölmiðlaumhverfi, að fjölga öflugum fjölmiðlum sem starfa eftir hefðbundnum viðmiðum blaðamennsku, kemur í veg fyrir samkeppnisbjögun, stöðvar spekileka úr greininni og fjölgar starfandi fjölmiðlafólki. Þar mun auðvitað og eðlilega vera fjallað um að aðlaga hlutverk RÚV að breyttum tíma, þannig að stærð ríkismiðilsins taki ekki of mikið súrefni frá einkareknum miðlum svo þeir geti ekki vaxið með eðlilegum hætti. Útfærsla þess þarf þó að vera vitræn og úthugsuð, ekki kreddukennd líkt og hugmyndir Viðskiptaráðs og þeirra stjórnmálaflokka sem enduróma sýn þess á hinu pólitíska sviði. Höfundur var blaðamaður og ritstjóri í næstum tvo áratugi en er nú framkvæmdastjóri þingflokks Samfylkingarinnar.
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun
Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar
Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar
Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar
Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar
Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun