Í skugga kalda stríðsins: Svallið, smyglið og leyndarlífið á Miðnesheiði Steinar Björgvinsson skrifar 13. apríl 2025 19:00 Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kalda stríðið Keflavíkurflugvöllur Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Sjá meira
Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun