Skaðaminnkun, lækning, hroki og hleypidómar Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar 26. mars 2024 12:01 Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lyf Fíkn Geðheilbrigði Mest lesið Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir Skoðun Græðgin sem hlífir engum Snæbjörn Brynjarsson og Þórólfur Júlían Dagsson Skoðun Leiðtogi sem nær árangri Birkir Jón Jónsson Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason Skoðun Kennitala á blaði Jón Viðar Pálsson Skoðun Fjör á fjármálamarkaði Fastir pennar Þjónusta og greining á börnum með ADHD Elín H. Hinriksdóttir og Sólveig Ásgrímsdóttiir Skoðun Alvöru mamma Anna Margrét Hrólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur.
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar