Skoðun

Lyftum um­ræðunni á ör­lítið hærra plan

Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar

Frétt í Morgunblaðinu 28. september s.l. hefur vakið athygli undanfarið. Hún fjallaði um starfslaun listamanna. Þar kom fram að 10 rithöfundar, 3 konur og 7 karlar hefðu hvert um sig fengið greidda fjárhæð sem nemur meira en hundrað milljón krónum í opinbera styrki á tímabili sem spannar næstum þrjá áratugi. Til að setja tölurnar í samhengi er vert að geta þess að með sömu aðferðafræði væru samanlagðar tekjur fyrir einstakling á meðallaunum um 250 milljónir króna.

Ég verð að játa að þessi frétt kom mér nokkuð á óvart. Og í raun sorglegt að Morgunblaðið hafi gefið henni slíkt vægi í sömu viku og nýr og metnaðarfullur menningarvefur blaðsins opnaði. Einkum vegna þess að fréttin byggir beint og gagnrýnislaust á greiningu sem virðist hvort tveggja unnin af vanþekkingu á bókmenningu og vankunnáttu í tölfræði.

Eru upplýsingar Samtaka skattgreiðenda marktækar?

Samtök skattgreiðenda eru félagasamtök, stofnuð 2012. Þau virðast hafa verið áberandi frá um 2012-2014. Eftir það sendu þau frá sér upplýsingar með óreglulegum hætti frá um 2015-2024, einkum á Fésbók. Engar nýjar fréttir birtust á vefsíðu samtakanna frá 2016-2025. Á undanförnum árum virðast engir ársreikningar félagsins hafa verið birtir og engir aðalfundir auglýstir, eða um þá fjallað á vef þeirra. Líklega eru í stjórn samtakanna sama fólk og var kjörið í stjórn fyrir rúmum áratug, en þó bregður bara einum stjórnarmanni fyrir á fésbókarsíðu samtakanna. Ef einhvern fýsir að ganga til liðs við þessi frjálsu félagasamtök eru ekki beinlínis hæg heimatök að skrá sig í félagið, en öllum frjálst og auðsótt mál að styrkja þau með peningaframlagi.

Það að jafn ógagnsæ samtök hafi tekið að sér að gera „úttekt“ er í sjálfu sér fréttnæmt því það er ekki hlaupið að því að finna út úr því hvenær þau birtu eitthvað slíkt síðast. Einnig vegna þess að „úttektin“ inniheldur ekki yfirlýsingu um hlutleysi heldur er tölfræði hennar beinlínis sett fram til að styðja við eina fyrirfram gefna niðurstöðu: Að rithöfundar fái of mikið úr ríkissjóði en séu ekki að skrifa nógu margar blaðsíður fyrir fjármunina.

Eitt það versta við „úttektina“ er að hún er svo illa unnin að ónafngreindum höfundi hennar auðnaðist ekki einu sinni að tína til réttan samanlagðan fjölda mánaða hvers rithöfundar fyrir sig. Sé lauslega litið yfir listann kemur í ljós að a.m.k. þrír rithöfundar eru taldir upp oftar en einu sinni. Mögulega þekkti óþekkti úttektarhöfundurinn bara enga höfunda með nafni og mögulega er viðkomandi hreinlega að kynna sér starfsumhverfi bókmennta hér á landi í fyrsta skipti. En fyrst ekki var hægt að telja sómasamlega saman heildarmánuði höfunda, er þá eitthvað að marka framsettar tölur?

Sem forseti Bandalags íslenskra listamanna vil ég geta þess að kjósi samtökin að leita sér í framtíðinni aðstoðar til að koma í veg fyrir sambærileg vandamál, þá eru í boði ýmis endurmenntunarnámskeið. Einnig þekkir BÍL til aðila sem hafa til þess bæra þekkingu sem gætu nýst samtökunum til að vinna úr tölfræðigögnum. Sumir hafa meira segja boðist til að láta samtökin vita að ekki þarf lengur að handreikna tölfræðiupplýsingar og slá þær í kjölfarið inn. Til að auðvelda verkið er m.a.s. hægt að stilla upp Pivot-töflu sem raðar saman öllum höfundum í stafrófsröð og þannig hægt að telja saman réttan mánaðafjölda. Sömu aðilar vilja benda Samtökum skattgreiðenda á að þessi leið, séu gögnin yfirlesin af fólki með þekkingu á málefninu, býður upp á minni villuhættu en að styðja sig einungis við gervigreind.

Þá hefur verið bent á að talning Samtaka skattgreiðenda á verkum höfunda í „úttektinni“ var röng. Verk rithöfunda voru kerfisbundið vanmetin í umfjöllun samtakanna. Jafnframt hefur verið bent á að það er talsvert villandi að margfalda úthlutaðum mánaðafjölda starfslauna listamanna með þeirri fjárhæð sem greidd er fyrir hvern mánuð nú.

Það má Guð vita af hverju öll þessi vitleysa stafar. Sem forseti BÍL vona ég hins vegar að ekki bara listamenn, heldur flestir sem kynna sér þessi mál til hlítar, geti skilið að þetta mál varðar heilindi Samtaka skattgreiðenda og fyrirsvarsmanna þess. Ef samtökin, sem engum skattgreiðendum standa opin, ráða ekki við að vinna gögn án ytri rýni, hvers megnug eru þau? Er eitthvað að marka tölulegar upplýsingar þeirra yfirleitt?

Meiri tími hefði átt að geta skilað vandaðri umfjöllun

Tveimur dögum eftir að þessi frjálslega „úttekt“ Samtaka skattgreiðenda birtist opinberlega hafði Morgunblaðið slegið upp frétt um málið. Í fréttinni voru tölur samtakanna birtar án sjálfstæðs mats á þeim. Eina skýringin á þessu af hálfu Morgunblaðsins er vilji til að varpa ljósi á að sumir rithöfundar hafi oft fengið listamannalaun, og að yngri rithöfundar ættu að fá oftar starfslaun listamanna. Í umfjöllun Morgunblaðsins er hins vegar ekkert um það fjallað að sömu höfundar og eru þar nafngreindir hafa margsinnis ekki fengið listamannalaun. Í stað þess að fjalla um það er í umfjölluninni einblínt á eitt sjónarhorn: Að sumir aðilar, mögulega vegna pólitískra skoðana, fái alltaf listamannalaun.

Sú fullyrðing fær hins vegar ekki staðist en hroðvirknislegum gögnum Samtaka skattgreiðenda tókst að sýna það, þótt „úttektin“ fjalli svo ekkert um það. Enginn rithöfundur hefur fengið full listamannalaun í 25 ár. Allir hafa þeir fengið synjun (eða ekki alltaf sótt um), eða fengið listamannalaun hluta úr ári. Það að valnefndir, sem skipaðar voru fjölda manns á undanförnum 25 árum til að tryggja hlutleysi og ný sjónarmið, hafi komist að þeirri niðurstöðu að akkúrat þessir 10 rithöfundar hafa oftast fengið listamannalaun, ræðst af faglegu mati þeirra og vönduðum umsóknum rithöfundanna. Svo einfalt er það.

Tilgangur og markmið: Listamannalaun styðja við tjáningarfrelsi og efla lýðræðið

Starfslaun listamanna hafa verið og verða ein mikilvægasta undirstaða menningar og lista á Íslandi. Þau skipta sköpum; styðja við frumsköpun í landinu og ábata samfélagsins af henni. Starfslaunin eru fjárfesting – ein sú allra verðmætasta sem til er. Fjárfesting sem styður við andlegt líf og forsendur þess að lifa og starfa á Íslandi á 21. öld. Um ábata eða kostnað má deila, en þegar upp er staðið er þetta ekki flókið.

Starfslaun listamanna kosta fjármuni á sama tíma og þau borga sig. Þau borga sig á sama hátt og önnur málefni sem varða mennskuna, en verða ekki metin til fjár á þeirri stundu. Hafi sagan kennt okkur eitthvað, er það að fólk eyðir hversdeginum í að þrátta um list, listrænt gildi eða listamenn. Til lengri tíma litið, og í ljósi sögunnar, hefur það hins vegar ætíð borgað sig fyrir samfélög að verja fjármunum í listir og skapandi greinar. Slík fjárfesting eflir tjáningarfrelsið – hornstein lýðræðisins.

Samskonar fjárfesting í lýðræði og tjáningarfrelsi felast í styrkjum ríkisins til stjórnmálaflokka og fjölmiðla. Undanfarin ár hafa einkareknir fjölmiðlar hlotið fjárframlög úr ríkissjóði í því skyni að styrkja lýðræðishlutverk þeirra. Samkvæmt eldri lögum um þá styrki og samkvæmt fyrirliggjandi frumvarpi á Alþingi er það eina markmiðið með stuðningskerfi ríkisins við fjölmiðla. Það er gott því líklega er fátt mikilvægara en að efla lýðræðið í vestrænum samfélögum á okkar tímum.

Starfslaun listamanna skapa stöðugleika til þess að listum og menningu sé af alvöru sinnt hér á landi. Sambærileg kerfi eru við lýði á hinum Norðurlöndunum. Í þeim ríkjum sem við berum okkur saman við er almennt viðurkennt að listir og menning hafa ekki og munu ekki einungis lúta lögmálum markaðarins. Það þarf að styðja við fólk til að skrifa og gefa út fleiri bækur en bara þær sem markaðurinn vill kaupa og selja.

BÍL fagnar þeirri umræðu sem nú er haldið á lofti um gildi starfa rithöfunda og fjármögnun þeirra. Í umræðunni hefði gjarnan mátt halda því betur á lofti að mánaðarleg upphæð starfslauna listamanna hefur rýrnað verulega í samanburði við launaþróun á Íslandi á undanförnum árum. Á árunum 2011–2024 hækkuðu starfslaun listamanna um 96%, á meðan launavísitalan hækkaði um 160%. Hefðu starfslaun ársins 2011 fylgt launavísitölu, væri upphæð þeirra nú 37,5% hærri, eða 770.000 kr. Enn fremur er mánaðarleg fjárhæð listamannalauna mun lægri en viðmiðun skattsins fyrir reiknað endurgjald listafólks. Niðurstaða BÍL er því þessi: Stjórnvöld ættu snarlega að leiðrétta mánaðarlega upphæð starfslauna listamanna.

Höfundur er forseti Bandalags íslenskra listamanna.




Skoðun

Sjá meira


×