Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar 26. ágúst 2025 10:32 Eins og kunnugt er af fréttaflutningi, meinuðu mótmælendur prófessor frá Bar-Ilan háskólanum í Ísrael að halda erindi í fyrirlestrarsal Þjóðminjasafnsins 6. ágúst sl. Fyrirlesturinn var í boði Rannsóknarstofnunar Háskóla Íslands á sviði lífeyrismála (Pension Research Institute Iceland – PRICE – á ensku). Erindinu var aflýst eftir að fundarstjóri taldi fullljóst að hvorki hann né frummælandi fengju tækifæri til að tjá sig óáreittir sökum frammíkalla, hrópa og háreystis. Nauðsynlegt er að Háskóli Íslands marki sér skýra stefnu um viðbrögð við slíkum aðstæðum (þar sem komið er í veg fyrir að fundur geti farið fram), kynni stefnuna fyrir nemendum, öllu starfsfólki og samfélaginu, og fylgi henni síðan fast eftir. Ýmsir erlendir háskólar hafa stuðst við hina svokölluðu „Chicago yfirlýsingu um málfrelsi“ til að bregðast við aðstæðum eins og að framan greinir. Yfirlýsing Chicago háskóla kveður á um nær algert málfrelsi á háskólasvæðinu og skólinn undirstrikar að eftirfarandi ákvæði leiði beint af yfirlýsingunni: „Þrátt fyrir að meðlimir háskólasamfélagsins hafi rúmt frelsi til að gagnrýna og véfengja skoðanir sem settar eru fram á háskólasvæðinu og hafi jafnframt frelsi til að gagnrýna og véfengja fyrirlesara sem boðið er að tjá sig þar, mega þeir ekki hindra eða á annan hátt trufla frelsi annarra til að tjá skoðanir sem þeir hafna eða jafnvel fyrirlíta.“ Ljóst er að Chicago háskóli vísar hér m.a. til viðburða á vegum háskólans og stofnana hans. (Sjá https://freeexpression.uchicago.edu/) Þessi afdráttarlausa yfirlýsing stendur vörð um rétt nemenda, kennara og annarra til að tjá skoðanir sínar í formi mótmæla um leið og hún áréttar skyldu háskólayfirvalda til að grípa í taumana hafi nemendur, kennarar eða aðrir uppi tilburði til að hindra eða trufla frelsi annarra til að tjá skoðanir sínar. Með yfirlýstri afstöðu sinni gerir viðkomandi háskóli kunnugt að ekki verði liðið að mótmælendur leysi upp viðburði eða komi í veg fyrir að fyrirlesarar fái að tjá sig í boði háskólastofnunar. Veigamikil rök eru fyrir því að Háskóli Íslands taki upp ofangreinda stefnu, sem samræmist grunngildum skólans, og fylgi henni fast eftir: 1. Stefnan stendur vörð um málfrelsi. Háskólar eiga allt sitt undir opnum og frjálsum skoðanaskiptum og ættu því að vera í fararbroddi þegar kemur að því að verja málfrelsi sem er stjórnarskrárvarinn réttur Íslendinga. Takmarkanir á málfrelsi ætti einungis að gera í algerum undantekningartilvikum svo sem þegar beinlínis er hvatt til ofbeldis eða lögbrota, höfð eru uppi ósönn ærumeiðandi ummæli gagnvart tilteknum einstaklingi, eða þegar unnið er með grófum hætti gegn friðhelgi einkalífs. 2. Stefnan stendur vörð um akademískt frelsi. Háskólakennarar njóta akademísks frelsis. Það þýðir að þeir hafa frelsi til að rannsaka og efna til rökræðu án óeðlilegra afskipta stjórnvalda, hagsmunasamtaka eða þrýstihópa innan og utan skólans. Ef mótmælendur hindra að háskólaprófessor fái tjáð sig er unnið gegn frelsi hans til að kynna niðurstöður rannsókna sinna, fá fram viðbrögð og eiga í rökræðu. Á sama tíma er unnið gegn rétti annarra rannsakenda til að hlýða á viðkomandi fræðimann og eftir atvikum setja fram gagnrýni. Ólíkar skilgreiningar á akademísku frelsi eru við lýði í fræðaheiminum. Sumar eru þröngar, aðrar víðari. Í siðareglum Háskóla Íslands segir undir kaflaheitinu „Akademískt frelsi og vönduð vinnubrögð“: „Við virðum frelsi hvers annars til rannsókna OG TJÁNINGAR á fræðilegri þekkingu og sannfæringu okkar.“ (ákvæði 3.1., leturbreyting hér). 3. Stefnan vinnur gegn gerræðislegum viðbrögðum. Láti Háskólinn það óátalið að mótmælendur leysi upp fundi fræðimanna er ekki gott að sjá hvar það endar vilji skólinn vera sjálfum sér samkvæmur í móttöku gesta. Hætt er við að einhverjir muni benda á að í sama mánuði og mótmælendur meinuðu ísraelska háskólaprófessornum að tjá sig tók skólinn á móti sendiherra Kínverja á Íslandi en Kínverjar hafa með réttu eða röngu ítrekað verið ásakaðir í íslenskum og erlendum fjölmiðlum um þjóðarmorð á Úígúrum og menningarlegt þjóðarmorð í Tíbet. Mótmælendur gæti borið víða að, með ólík efni. 4. Stefnan stendur vörð um vinnufrið og orðspor Háskólans. Uppákomur af því tagi sem hér um ræðir geta haft margs konar eftirmála, bæði lagalega (hugsanlegar málsóknir) og samfélagslega (að verja orðspor stofnunarinnar). Með því að fylgja ofangreindri stefnu má sneiða hjá slíkum vandræðum. Sé skýr og afdráttarlaus stefna til staðar, ætti öllum líka að vera ljóst að Háskólinn væri ekki að taka pólitíska afstöðu með eða móti tilteknum málstað þegar hann bregst við til varnar málfrelsi. 5. Stefnan léttir álagi af einstökum starfsmönnum skólans. Sé stefnunni fylgt fast og afdráttarlaust eftir þurfa einstakir kennarar ekki að verja rétt sinn til að tjá sig í tímum og á opnum fyrirlestrum þannig að áheyrendur fái heyrt í þeim. Þeir sem varið hafa uppákomuna 6. ágúst hafa m.a. haldið því fram að fyrirlesturinn hafi ekki verið á vegum háskólastofnunar, og að þá línu sem mótmælendur fóru yfir megi kenna við ókurteisi, að um sniðgöngu hafi verið að ræða, ekki hindrun eða tilburði til að koma í veg fyrir að viðburðurinn gæti farið fram. Af þessu virðist mega gagnálykta að hafi viðburðurinn verið í boði Háskólans eða háskólastofnunar og hafi mótmælendur komið í veg fyrir að hann gæti farið fram – og hvort tveggja er klárlega rétt – hafi mótmælendur gengið of langt. Það er kjarni málsins. Skýr og afdráttarlaus stefna á borð við Chicago yfirlýsinguna undirstrikar að slík framganga sé ólíðandi. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands og fyrrverandi kennslustjóri skólans. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tjáningarfrelsi Háskólar Skóla- og menntamál Mest lesið Ég þarf ekki að læra íslensku til að búa hérna Halla Hrund Logadóttir Skoðun Halldór 25.10.2025 Halldór Ósýnilegu bjargráð lögreglumannsins Sigurður Árni Reynisson Skoðun Óttast Þorgerður úrskurð EFTA-dómstólsins? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Tár, kvár og kvennafrídagurinn Kristína Ösp Steinke Skoðun Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun Hærri skattar á ferðamenn draga úr tekjum ríkissjóðs Þórir Garðarsson Skoðun Lífsstílsvísindi og breytingaskeiðið Harpa Lind Hilmarsdóttir Skoðun Er biðin á enda? Halla Thoroddsen Skoðun Enn einn dagur í baráttunni Ásta F. Flosadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Samfélag sem stendur saman Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Er biðin á enda? Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Lífsstílsvísindi og breytingaskeiðið Harpa Lind Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hærri skattar á ferðamenn draga úr tekjum ríkissjóðs Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Ég þarf ekki að læra íslensku til að búa hérna Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Ósýnilegu bjargráð lögreglumannsins Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Óttast Þorgerður úrskurð EFTA-dómstólsins? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisþjóðin sem gleymdi dansinum Brogan Davison,Pétur Ármannsson skrifar Skoðun Hver er að væla? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Tár, kvár og kvennafrídagurinn Kristína Ösp Steinke skrifar Skoðun Skattaæfingar tengdar landbúnaðarstarfsemi Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Konan - Vinnan - Kjörin í 40 ár Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Íslenskur her og íslensk leyniþjónusta Steingrímur Jónsson skrifar Skoðun Er jafnrétti fyrir allar? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Ættu konur að fara í háskólanám? Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Íris Björk Ágústsdóttir skrifar Skoðun Enn einn dagur í baráttunni Ásta F. Flosadóttir skrifar Skoðun Verðmætasköpunarlaust haust Jón Gunnarsson skrifar Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar Skoðun Krafan sem kvennahreyfingin gleymdi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Einfaldar lausnir á vaxtamálavanda bankanna Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er sköpun í skólastarfi? Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor skrifar Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Konur Íslands og alþjóðakerfið í takt Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er svona merkilegt við það? Hópur starfsfólks Jafnlaunastofu skrifar Sjá meira
Eins og kunnugt er af fréttaflutningi, meinuðu mótmælendur prófessor frá Bar-Ilan háskólanum í Ísrael að halda erindi í fyrirlestrarsal Þjóðminjasafnsins 6. ágúst sl. Fyrirlesturinn var í boði Rannsóknarstofnunar Háskóla Íslands á sviði lífeyrismála (Pension Research Institute Iceland – PRICE – á ensku). Erindinu var aflýst eftir að fundarstjóri taldi fullljóst að hvorki hann né frummælandi fengju tækifæri til að tjá sig óáreittir sökum frammíkalla, hrópa og háreystis. Nauðsynlegt er að Háskóli Íslands marki sér skýra stefnu um viðbrögð við slíkum aðstæðum (þar sem komið er í veg fyrir að fundur geti farið fram), kynni stefnuna fyrir nemendum, öllu starfsfólki og samfélaginu, og fylgi henni síðan fast eftir. Ýmsir erlendir háskólar hafa stuðst við hina svokölluðu „Chicago yfirlýsingu um málfrelsi“ til að bregðast við aðstæðum eins og að framan greinir. Yfirlýsing Chicago háskóla kveður á um nær algert málfrelsi á háskólasvæðinu og skólinn undirstrikar að eftirfarandi ákvæði leiði beint af yfirlýsingunni: „Þrátt fyrir að meðlimir háskólasamfélagsins hafi rúmt frelsi til að gagnrýna og véfengja skoðanir sem settar eru fram á háskólasvæðinu og hafi jafnframt frelsi til að gagnrýna og véfengja fyrirlesara sem boðið er að tjá sig þar, mega þeir ekki hindra eða á annan hátt trufla frelsi annarra til að tjá skoðanir sem þeir hafna eða jafnvel fyrirlíta.“ Ljóst er að Chicago háskóli vísar hér m.a. til viðburða á vegum háskólans og stofnana hans. (Sjá https://freeexpression.uchicago.edu/) Þessi afdráttarlausa yfirlýsing stendur vörð um rétt nemenda, kennara og annarra til að tjá skoðanir sínar í formi mótmæla um leið og hún áréttar skyldu háskólayfirvalda til að grípa í taumana hafi nemendur, kennarar eða aðrir uppi tilburði til að hindra eða trufla frelsi annarra til að tjá skoðanir sínar. Með yfirlýstri afstöðu sinni gerir viðkomandi háskóli kunnugt að ekki verði liðið að mótmælendur leysi upp viðburði eða komi í veg fyrir að fyrirlesarar fái að tjá sig í boði háskólastofnunar. Veigamikil rök eru fyrir því að Háskóli Íslands taki upp ofangreinda stefnu, sem samræmist grunngildum skólans, og fylgi henni fast eftir: 1. Stefnan stendur vörð um málfrelsi. Háskólar eiga allt sitt undir opnum og frjálsum skoðanaskiptum og ættu því að vera í fararbroddi þegar kemur að því að verja málfrelsi sem er stjórnarskrárvarinn réttur Íslendinga. Takmarkanir á málfrelsi ætti einungis að gera í algerum undantekningartilvikum svo sem þegar beinlínis er hvatt til ofbeldis eða lögbrota, höfð eru uppi ósönn ærumeiðandi ummæli gagnvart tilteknum einstaklingi, eða þegar unnið er með grófum hætti gegn friðhelgi einkalífs. 2. Stefnan stendur vörð um akademískt frelsi. Háskólakennarar njóta akademísks frelsis. Það þýðir að þeir hafa frelsi til að rannsaka og efna til rökræðu án óeðlilegra afskipta stjórnvalda, hagsmunasamtaka eða þrýstihópa innan og utan skólans. Ef mótmælendur hindra að háskólaprófessor fái tjáð sig er unnið gegn frelsi hans til að kynna niðurstöður rannsókna sinna, fá fram viðbrögð og eiga í rökræðu. Á sama tíma er unnið gegn rétti annarra rannsakenda til að hlýða á viðkomandi fræðimann og eftir atvikum setja fram gagnrýni. Ólíkar skilgreiningar á akademísku frelsi eru við lýði í fræðaheiminum. Sumar eru þröngar, aðrar víðari. Í siðareglum Háskóla Íslands segir undir kaflaheitinu „Akademískt frelsi og vönduð vinnubrögð“: „Við virðum frelsi hvers annars til rannsókna OG TJÁNINGAR á fræðilegri þekkingu og sannfæringu okkar.“ (ákvæði 3.1., leturbreyting hér). 3. Stefnan vinnur gegn gerræðislegum viðbrögðum. Láti Háskólinn það óátalið að mótmælendur leysi upp fundi fræðimanna er ekki gott að sjá hvar það endar vilji skólinn vera sjálfum sér samkvæmur í móttöku gesta. Hætt er við að einhverjir muni benda á að í sama mánuði og mótmælendur meinuðu ísraelska háskólaprófessornum að tjá sig tók skólinn á móti sendiherra Kínverja á Íslandi en Kínverjar hafa með réttu eða röngu ítrekað verið ásakaðir í íslenskum og erlendum fjölmiðlum um þjóðarmorð á Úígúrum og menningarlegt þjóðarmorð í Tíbet. Mótmælendur gæti borið víða að, með ólík efni. 4. Stefnan stendur vörð um vinnufrið og orðspor Háskólans. Uppákomur af því tagi sem hér um ræðir geta haft margs konar eftirmála, bæði lagalega (hugsanlegar málsóknir) og samfélagslega (að verja orðspor stofnunarinnar). Með því að fylgja ofangreindri stefnu má sneiða hjá slíkum vandræðum. Sé skýr og afdráttarlaus stefna til staðar, ætti öllum líka að vera ljóst að Háskólinn væri ekki að taka pólitíska afstöðu með eða móti tilteknum málstað þegar hann bregst við til varnar málfrelsi. 5. Stefnan léttir álagi af einstökum starfsmönnum skólans. Sé stefnunni fylgt fast og afdráttarlaust eftir þurfa einstakir kennarar ekki að verja rétt sinn til að tjá sig í tímum og á opnum fyrirlestrum þannig að áheyrendur fái heyrt í þeim. Þeir sem varið hafa uppákomuna 6. ágúst hafa m.a. haldið því fram að fyrirlesturinn hafi ekki verið á vegum háskólastofnunar, og að þá línu sem mótmælendur fóru yfir megi kenna við ókurteisi, að um sniðgöngu hafi verið að ræða, ekki hindrun eða tilburði til að koma í veg fyrir að viðburðurinn gæti farið fram. Af þessu virðist mega gagnálykta að hafi viðburðurinn verið í boði Háskólans eða háskólastofnunar og hafi mótmælendur komið í veg fyrir að hann gæti farið fram – og hvort tveggja er klárlega rétt – hafi mótmælendur gengið of langt. Það er kjarni málsins. Skýr og afdráttarlaus stefna á borð við Chicago yfirlýsinguna undirstrikar að slík framganga sé ólíðandi. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands og fyrrverandi kennslustjóri skólans.
Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun
Skoðun Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar
Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Allt á einum stað – framtíð stafrænnar þjónustu ríkis og sveitarfélaga Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun