Fjölbreytni í náttúru Íslands Rannveig Magnúsdóttir skrifar 16. september 2024 09:02 Í dag, 16. september, er Dagur íslenskrar náttúru og fæðingardagur Ómars Ragnarssonar. Dagurinn er haldinn hátíðlegur til heiðurs Ómars og framlagi hans og annarra til náttúruverndar og almenningsfræðslu um íslenska náttúru. Líffræðileg fjölbreytni er forsenda heilbrigðra vistkerfa sem eru undirstaða lífkerfa jarðar. Ef mannkynið ætlar sér að búa áfram á jörðinni þarf það að semja frið við náttúruna og vinna markvisst að því að stöðva hrun og endurreisa náttúru. Einstök náttúra Íslands á undir högg að sækja úr öllum áttum en er sannarlega þess virði að bjarga og hlúa að. Skólar geta fundið ýmis verkefni og fróðleik sem tengjast íslenskri náttúru hjá Grænfánaverkefni Landverndar og Fróðleiksbrunni Náttúruminjasafns Íslands. Ástin á náttúru Íslands í gegnum kynslóðirnar Ég lærði að þekkja og elska náttúru Íslands þegar ég var mjög ung. Foreldrar mínir og afar og ömmur voru dugleg að ferðast um landið með okkur systurnar og svo á fjölskyldan sumarbústað á sælureit við litla tjörn í nágrenni höfuðborgarsvæðisins. Ég lærði snemma að þekkja plöntur, pöddur og fugla og ég er byrjuð að kynna þessi undur náttúrunnar fyrir tveggja ára dóttur minni. Hún kann reyndar bara að segja bíbí, blóm og fluga eins og er en við erum að vinna í þessu. Dóttir líffræðingsins þarf að sjálfsögðu að læra allt um hrossagauka, brunnklukkur og að það sé langleggur en ekki kónguló sem vísar á berjamó. Sælureiturinn okkar Fuglalífið á og við tjörnina í reitnum okkar er fjölbreytt, þar er m.a. kríuvarp á litlu nesi og himbrimar koma oft upp ungum. Í mínum huga jafnast fátt á við það þegar lygnir seint á sumarkvöldum, tjörnin verður spegilslétt og himbrimarnir byrja að syngja sinn tregafulla söng. Þessar töfrastundir eru eins og í ævintýri. Sem krakki lék ég mér með brunnklukkur í tjörninni og týndi ber á haustin. Ég þekkti hvern einasta hól, þúfu og gjótu og elskaði að róa á vatninu og veiða upp vatnagróður með fingrunum. Við fjölskyldan stunduðum endurheimt vistkerfa á landinu okkar áður en ég lærði hugtakið. Við græddum rofið landið með heyi, áburði, rabbarbarablöðum og moltu og hlúðum að berjalyngi og birkitrjám. Við gerðum einnig tilraunir með að gróðursetja villt íslensk jarðarber á ýmsa staði á landinu, með misgóðum árangri. Þegar ég lærði, löngu seinna sem vistfræðingur, að krækilyng og mosinn hraungambri stunda svokallað bælilíf (þegar lífverur gefa frá sér efni sem hafa fælandi áhrif á nágranna sína) þá kom það okkur mömmu ekkert á óvart því við höfðum séð þetta svo klárlega á landinu okkar. Annað sem við höfum alltaf tekið eftir er hve mikill breytileiki er í bláberjalynginu og berjunum sjálfum. Landið okkar er einungis um tveir hektarar en þar eru mörg ólík svæði. Í birkirjóðri á einum stað er bláberjalyngið hátt og berin stór og dökkblá. Í hraungambranum er lyngið mjög lágvaxið og stór berin eru einstök á stangli, fullkomlega kringlótt og ljósblá. Þar sést fyrrnefnt bælilíf vel. Í skjólsælli dæld í brekku á móti sól er blanda af bláberjum og aðalbláberjum; þar líður lynginu vel og gefur yfirleitt mikið af berjum. Ef eingöngu er horft til bláberjalyngsins sjáum við ótrúlega mikinn lífbreytileika á litla landinu okkar; lyngið er lágvaxið og hávaxið, blöðin eru lítil og stór, blöðin og berin eru mismunandi á litinn, berin eru lítil og stór, kringlótt eða ávöl og allur skalinn á milli. Mig dreymir um að rannsaka þetta betur. Fjölbreytni í náttúru Íslands Líffræðileg fjölbreytni, eða einfaldlega lífbreytileiki eða líffjölbreytni, er alþjóðlegt hugtak sem nær yfir allar lífverur. Hugtakið vísar til breytileika á þremur skölum; breytileika innan tegunda, breytileika milli tegunda og breytileika í vistkerfum. Of oft er fókusinn einungis settur á fjölda tegunda en það getur gefið alranga mynd af stöðu mála. Á Íslandi eru frekar fáar tegundir miðað við nágrannalöndin sem skýrist af legu landsins og hve stutt er frá síðasta jökulskeiði. Hér hafa lífverur fengið einstakt tækifæri til að vaxa og dafna í fjölbreyttum búsvæðum með lítilli samkeppni milli tegunda. Þetta býr til góðar aðstæður fyrir þróun tegunda og á Íslandi er því að finna óvenjulega mikla fjölbreytni innan tegunda. Má þar nefna t.d. bleikjuna í Þingvallavatni þar sem fjögur afbrigði hafa þróast innan tegundarinnar á einungis 10 þúsund árum. Vágestir í vistkerfum Íslands Það að bæta við framandi lífverum í innlent vistkerfi þýðir ekki að það sé verið að auka við líffræðilega fjölbreytni heldur getur því verið öfugt farið. Ef framandi lífvera reynist vera ágeng, (þ.e. að hún valdi skaða á lífríkinu sem fyrir er), þá verður tap á líffræðilegri fjölbreytni. Framandi ágengar lífverur eru ein af fimm helstu ógnum í heiminum við líffræðilega fjölbreytni. Fæstar framandi lífverur verða ágengar, en það eru þessar fáu sem valda svo miklum skaða. Dæmi um framandi ágengar lífverur eru kettir, rauðrefir og kanínur í Ástralíu og minkur og lúpína á Íslandi. Stafafura er framandi ágeng tegund á Nýja Sjálandi og því ættu viðvörunarbjöllur að fara í gang þegar hún er notuð notuð til ræktunar utan síns útbreiðslusvæðis. Fjölgun framandi sjávarlífvera er hér við land mikið áhyggjuefni og smádýr sem koma með innfluttri mold eru tifandi tímasprengja samkvæmt Náttúrufræðistofnun. Ágengar tegundir hafa það sameiginlegt að fjölga sér hratt (mörg afkvæmi) og lifa við fjölbreyttar aðstæður. Pöndur eru dæmi um dýrategund sem verður líklega aldrei ágeng utan sinna heimkynna í Kína því þær fjölga sér mjög hægt (fá afkvæmi) og éta mjög einhæfa fæðu. Best er að uppræta framandi ágengar tegundir strax og þær ná fótfestu því það getur verið mjög erfitt og dýrt að eiga við þær þegar þær fara að fjölga sér. Sælureitir í hættu Það eru óveðursský fram undan í litla sælureitnum okkar við tjörnina. Framandi ágengar tegundir herja að okkur úr öllum áttum. Vágestirnir eru margir og alltumlykjandi og litla sem enga aðstoð eða styrki er að fá frá stjórnvöldum til að takast á við vandann. Skógarkerfill siglir hraðbyri í átt að okkur meðfram veginum og framandi trjátegundir eru farnar að sá sér út um allt. Það er lúpínuhaf allt í kringum okkur og það fer mikil vinna á sumrin í að uppræta hana og hefta útbreiðsluna á nærliggjandi jörðum. Við fjölskyldan og nágrannar rífum stakar plöntur upp, förgum fræjum og sláum kantana á lúpínubreiðunum í kring. Það krefst mikillar vinnu á hverju einasta sumri en við sjáum nú þegar góðan árangur. Með því að slá lúpínuna á réttum tíma þegar krafturinn er allur í blómunum þá er hægt að halda víginu. Við fjölskyldan neitum að gefast upp, þessir tveir hektarar með berjunum okkar dýrmætu skulu bjargast. Mig langar til að börnin mín, fjölskylda og vinir fái að njóta sælureitsins okkar um ókomna tíð með öllum þeim dásamlega lífbreytileika íslenskrar náttúru sem þar er. Í raun eigum við í sjálfu sér ekki landið þó að afi og amma hafi borgað einhverjum fyrir það á sínum tíma. Náttúran á sig auðvitað sjálf. Með von í brjósti Það er mikilvægt að fagna fjölbreytni íslenskrar náttúru og kenna börnunum okkar og öðrum að njóta hennar. Við þurfum einnig að læra um hinar raunverulegu ógnir við íslenska náttúru og bregðast við þeim á skynsaman og sjálfbæran hátt. Sýn Kunming-Montréal stefnunnar um líffræðilega fjölbreytni fyrir árið 2050 er heimur þar sem fólk lifir í sátt og samlyndi með og í náttúrunni og í stefnunni eru 23 undirmarkmið sem aðildaþjóðir þurfa að ná fyrir 2030. Þessi stefna verður í brennidepli á COP16 ráðstefnu samnings sameinuðu þjóðanna um líffræðilega fjölbreytni sem hefst í Kólumbíu í lok október 2024. Það er mikið í húfi fyrir Íslendinga og íslenska náttúru að taka virkan þátt í þeirri vinnu sem framundan er. Höfundur er náttúrubarn og vistfræðingur hjá BIODICE og Landvernd. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Umhverfismál Mest lesið Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens Skoðun Mega bara íslenskir karlmenn nauðga konum á Íslandi? Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Nýbygging þýðir ekki gallalaus eign Annþór Kristján Karlsson Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson Skoðun Skoðun Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Sjá meira
Í dag, 16. september, er Dagur íslenskrar náttúru og fæðingardagur Ómars Ragnarssonar. Dagurinn er haldinn hátíðlegur til heiðurs Ómars og framlagi hans og annarra til náttúruverndar og almenningsfræðslu um íslenska náttúru. Líffræðileg fjölbreytni er forsenda heilbrigðra vistkerfa sem eru undirstaða lífkerfa jarðar. Ef mannkynið ætlar sér að búa áfram á jörðinni þarf það að semja frið við náttúruna og vinna markvisst að því að stöðva hrun og endurreisa náttúru. Einstök náttúra Íslands á undir högg að sækja úr öllum áttum en er sannarlega þess virði að bjarga og hlúa að. Skólar geta fundið ýmis verkefni og fróðleik sem tengjast íslenskri náttúru hjá Grænfánaverkefni Landverndar og Fróðleiksbrunni Náttúruminjasafns Íslands. Ástin á náttúru Íslands í gegnum kynslóðirnar Ég lærði að þekkja og elska náttúru Íslands þegar ég var mjög ung. Foreldrar mínir og afar og ömmur voru dugleg að ferðast um landið með okkur systurnar og svo á fjölskyldan sumarbústað á sælureit við litla tjörn í nágrenni höfuðborgarsvæðisins. Ég lærði snemma að þekkja plöntur, pöddur og fugla og ég er byrjuð að kynna þessi undur náttúrunnar fyrir tveggja ára dóttur minni. Hún kann reyndar bara að segja bíbí, blóm og fluga eins og er en við erum að vinna í þessu. Dóttir líffræðingsins þarf að sjálfsögðu að læra allt um hrossagauka, brunnklukkur og að það sé langleggur en ekki kónguló sem vísar á berjamó. Sælureiturinn okkar Fuglalífið á og við tjörnina í reitnum okkar er fjölbreytt, þar er m.a. kríuvarp á litlu nesi og himbrimar koma oft upp ungum. Í mínum huga jafnast fátt á við það þegar lygnir seint á sumarkvöldum, tjörnin verður spegilslétt og himbrimarnir byrja að syngja sinn tregafulla söng. Þessar töfrastundir eru eins og í ævintýri. Sem krakki lék ég mér með brunnklukkur í tjörninni og týndi ber á haustin. Ég þekkti hvern einasta hól, þúfu og gjótu og elskaði að róa á vatninu og veiða upp vatnagróður með fingrunum. Við fjölskyldan stunduðum endurheimt vistkerfa á landinu okkar áður en ég lærði hugtakið. Við græddum rofið landið með heyi, áburði, rabbarbarablöðum og moltu og hlúðum að berjalyngi og birkitrjám. Við gerðum einnig tilraunir með að gróðursetja villt íslensk jarðarber á ýmsa staði á landinu, með misgóðum árangri. Þegar ég lærði, löngu seinna sem vistfræðingur, að krækilyng og mosinn hraungambri stunda svokallað bælilíf (þegar lífverur gefa frá sér efni sem hafa fælandi áhrif á nágranna sína) þá kom það okkur mömmu ekkert á óvart því við höfðum séð þetta svo klárlega á landinu okkar. Annað sem við höfum alltaf tekið eftir er hve mikill breytileiki er í bláberjalynginu og berjunum sjálfum. Landið okkar er einungis um tveir hektarar en þar eru mörg ólík svæði. Í birkirjóðri á einum stað er bláberjalyngið hátt og berin stór og dökkblá. Í hraungambranum er lyngið mjög lágvaxið og stór berin eru einstök á stangli, fullkomlega kringlótt og ljósblá. Þar sést fyrrnefnt bælilíf vel. Í skjólsælli dæld í brekku á móti sól er blanda af bláberjum og aðalbláberjum; þar líður lynginu vel og gefur yfirleitt mikið af berjum. Ef eingöngu er horft til bláberjalyngsins sjáum við ótrúlega mikinn lífbreytileika á litla landinu okkar; lyngið er lágvaxið og hávaxið, blöðin eru lítil og stór, blöðin og berin eru mismunandi á litinn, berin eru lítil og stór, kringlótt eða ávöl og allur skalinn á milli. Mig dreymir um að rannsaka þetta betur. Fjölbreytni í náttúru Íslands Líffræðileg fjölbreytni, eða einfaldlega lífbreytileiki eða líffjölbreytni, er alþjóðlegt hugtak sem nær yfir allar lífverur. Hugtakið vísar til breytileika á þremur skölum; breytileika innan tegunda, breytileika milli tegunda og breytileika í vistkerfum. Of oft er fókusinn einungis settur á fjölda tegunda en það getur gefið alranga mynd af stöðu mála. Á Íslandi eru frekar fáar tegundir miðað við nágrannalöndin sem skýrist af legu landsins og hve stutt er frá síðasta jökulskeiði. Hér hafa lífverur fengið einstakt tækifæri til að vaxa og dafna í fjölbreyttum búsvæðum með lítilli samkeppni milli tegunda. Þetta býr til góðar aðstæður fyrir þróun tegunda og á Íslandi er því að finna óvenjulega mikla fjölbreytni innan tegunda. Má þar nefna t.d. bleikjuna í Þingvallavatni þar sem fjögur afbrigði hafa þróast innan tegundarinnar á einungis 10 þúsund árum. Vágestir í vistkerfum Íslands Það að bæta við framandi lífverum í innlent vistkerfi þýðir ekki að það sé verið að auka við líffræðilega fjölbreytni heldur getur því verið öfugt farið. Ef framandi lífvera reynist vera ágeng, (þ.e. að hún valdi skaða á lífríkinu sem fyrir er), þá verður tap á líffræðilegri fjölbreytni. Framandi ágengar lífverur eru ein af fimm helstu ógnum í heiminum við líffræðilega fjölbreytni. Fæstar framandi lífverur verða ágengar, en það eru þessar fáu sem valda svo miklum skaða. Dæmi um framandi ágengar lífverur eru kettir, rauðrefir og kanínur í Ástralíu og minkur og lúpína á Íslandi. Stafafura er framandi ágeng tegund á Nýja Sjálandi og því ættu viðvörunarbjöllur að fara í gang þegar hún er notuð notuð til ræktunar utan síns útbreiðslusvæðis. Fjölgun framandi sjávarlífvera er hér við land mikið áhyggjuefni og smádýr sem koma með innfluttri mold eru tifandi tímasprengja samkvæmt Náttúrufræðistofnun. Ágengar tegundir hafa það sameiginlegt að fjölga sér hratt (mörg afkvæmi) og lifa við fjölbreyttar aðstæður. Pöndur eru dæmi um dýrategund sem verður líklega aldrei ágeng utan sinna heimkynna í Kína því þær fjölga sér mjög hægt (fá afkvæmi) og éta mjög einhæfa fæðu. Best er að uppræta framandi ágengar tegundir strax og þær ná fótfestu því það getur verið mjög erfitt og dýrt að eiga við þær þegar þær fara að fjölga sér. Sælureitir í hættu Það eru óveðursský fram undan í litla sælureitnum okkar við tjörnina. Framandi ágengar tegundir herja að okkur úr öllum áttum. Vágestirnir eru margir og alltumlykjandi og litla sem enga aðstoð eða styrki er að fá frá stjórnvöldum til að takast á við vandann. Skógarkerfill siglir hraðbyri í átt að okkur meðfram veginum og framandi trjátegundir eru farnar að sá sér út um allt. Það er lúpínuhaf allt í kringum okkur og það fer mikil vinna á sumrin í að uppræta hana og hefta útbreiðsluna á nærliggjandi jörðum. Við fjölskyldan og nágrannar rífum stakar plöntur upp, förgum fræjum og sláum kantana á lúpínubreiðunum í kring. Það krefst mikillar vinnu á hverju einasta sumri en við sjáum nú þegar góðan árangur. Með því að slá lúpínuna á réttum tíma þegar krafturinn er allur í blómunum þá er hægt að halda víginu. Við fjölskyldan neitum að gefast upp, þessir tveir hektarar með berjunum okkar dýrmætu skulu bjargast. Mig langar til að börnin mín, fjölskylda og vinir fái að njóta sælureitsins okkar um ókomna tíð með öllum þeim dásamlega lífbreytileika íslenskrar náttúru sem þar er. Í raun eigum við í sjálfu sér ekki landið þó að afi og amma hafi borgað einhverjum fyrir það á sínum tíma. Náttúran á sig auðvitað sjálf. Með von í brjósti Það er mikilvægt að fagna fjölbreytni íslenskrar náttúru og kenna börnunum okkar og öðrum að njóta hennar. Við þurfum einnig að læra um hinar raunverulegu ógnir við íslenska náttúru og bregðast við þeim á skynsaman og sjálfbæran hátt. Sýn Kunming-Montréal stefnunnar um líffræðilega fjölbreytni fyrir árið 2050 er heimur þar sem fólk lifir í sátt og samlyndi með og í náttúrunni og í stefnunni eru 23 undirmarkmið sem aðildaþjóðir þurfa að ná fyrir 2030. Þessi stefna verður í brennidepli á COP16 ráðstefnu samnings sameinuðu þjóðanna um líffræðilega fjölbreytni sem hefst í Kólumbíu í lok október 2024. Það er mikið í húfi fyrir Íslendinga og íslenska náttúru að taka virkan þátt í þeirri vinnu sem framundan er. Höfundur er náttúrubarn og vistfræðingur hjá BIODICE og Landvernd.
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar