Samkeppnishæfni íslensks landbúnaðar bætt Margrét Gísladóttir skrifar 9. apríl 2024 14:31 Á undanförnum vikum hefur margt verið sagt og ritað um nýlega breytingu á búvörulögum þar sem íslenskar kjötafurðastöðvar fengu loks undanþágu frá samkeppnislögum, líkt og hefur þekkst í nágrannalöndum okkar í áratugi. Óhætt er að fullyrða að opinber umræða hafi einkennst af upplýsingaóreiðu um inntak og eðli þessarar lagasetningar sem tók formlega gildi síðastliðinn föstudag. Í þessari grein verður fjallað um þá vegferð sem nú er lokið með farsælli lausn fyrir bændur og fyrirtæki þeirra. Íslenskur réttur nálgast rétt nágrannaþjóða Með samþykkt hinna nýju laga hefur verið stigið stórt framfaraskref til hagsbóta fyrir íslenskan landbúnað og má segja að rekstrarumhverfi íslenskra bænda hafi, með samþykkt laganna, nálgast rekstrarumhverfi bænda í nágrannalöndum Íslands. Hin nýju lög eru í samræmi við nýja landbúnaðarstefnu fyrir Ísland, tillögur sem birtust í skýrslunni Ræktum Ísland! sem kom út árið 2021 og tillögur spretthóps matvælaráðherra, sem skipaður var vegna alvarlegrar stöðu í matvælaframleiðslu, frá 2022. Þá hafa verið lögð fram allnokkur frumvörp á Alþingi sem og kynnt drög að stjórnarfrumvörpum á vef stjórnarráðsins og í samráðsgátt undanfarin ár, öll með það að markmiði að heimila undanþágur fyrir íslenskan landbúnað til að ná fram hagræðingu í greininni. Aðstöðumunur innlendra og erlendra framleiðenda hefur því verið mönnum ljós um nokkra hríð og töluverð samstaða hefur verið um að rétta hann af, sem nú loks hefur verið gert. Aðstöðumunurinn fólst m.a. í því að bæði í Noregi og ESB hefur landbúnaðurinn haft víðtækar undanþágur frá samkeppnisreglum í áratugi. Þannig hefur allt frá árinu 1958 verið viðurkennd forgangsregla í ESB rétti sem stuðlar að forgangsáhrifum landbúnaðarstefnu ESB gagnvart samkeppnisreglum. Í Noregi hafa verið undanþágur allt frá setningu samkeppnislaga 1993. Undanþágur Noregs og ESB eru gerðar til að stuðla að því að markmið landbúnaðarstefna nái fram að ganga en markmið þeirra eru önnur en markmið samkeppnislaga. Landbúnaður innan Noregs og ESB hefur því lengi verið í allt annarri og betri samkeppnisstöðu en íslenskur landbúnaður. En hvað felur undanþágan í raun í sér? Í opinberri umræðu hefur ýmislegt verið látið flakka um efni hinnar nýju undanþágureglu. Eins og reglan ber með sér þá veitir hún framleiðendafélögum heimild til að sameinast, gera með sér samkomulag um verkaskiptingu milli afurðastöðva að því er varðar framleiðslu einstakra kjötafurða og hafa með sér annars konar samstarf til þess að halda niðri kostnaði við framleiðslu, geymslu og dreifingu kjötvara. Efni þessarar reglu byggir á undanþágu sem þegar hefur gilt fyrir afurðastöðvar í mjólk í 20 ár. Kjötafurðastöðvar sem nýta sér heimildina þurfa að fullnægja ákveðnum skilyrðum. Þær skulu (a) safna afurðum frá framleiðendum á grundvelli sömu viðskiptakjara, (b) selja öðrum vinnsluaðilum afurðir til frekari vinnslu á grundvelli sömu viðskiptakjara og dótturfélögum eða öðrum félögum framleiðendafélaga, (c) ekki setja skorður við því að framleiðendur færi viðskipti sín og (d) tryggja öllum framleiðendum rétt til að eiga einungis viðskipti við framleiðendafélag um afmarkaða þætti, s.s. slátrun og hlutun. Samkeppniseftirlitið fer með eftirlit hvað þetta varðar. Ávinningurinn mikill Íslenskur kjötmarkaður er agnarsmár samanborið við það sem þekkist erlendis. Svo smár í raun að eitt sláturhús á Jótlandi gæti slátrað öllum nautgripum sem slátrað er á Íslandi, á heilu ári í 7 húsum, á 5 vikum. Svo smár er íslenskur kjötmarkaður að það tæki annað sláturhús í Horsens í Danmörku innan við viku að slátra öllum svínum sem slátrað er á Íslandi á heilu ári. Nýtingarhlutfall sláturgetu í sauðfjár- og nautgripaslátrun hérlendis er einnig lág. Árið 2020 mældist hún 61% í sauðfjárslátrun og einungis 31% í nautgripaslátrun og hefur líklega minnkað samhliða fækkun sláturgripa undanfarin ár. Hér er því augljóst að hægt er að gera betur. Samkvæmt greiningu Deloitte frá apríl árið 2021 má skapa umtalsverðan ávinning með hagræðingu og endurskipulagningu á rekstri í slátrun og kjötvinnslu stórgripa og sauðfjár. Metið var að rekstrarhagræðing við samþjöppun afurðastöðva gæti numið á bilinu 0,9–1,5 milljörðum króna á ári og til viðbótar losað um fjárbindingu og lækkað fjárfestingarþörf til framtíðar. Þegar framleiðslukostnaður landbúnaðarvara er jafn hár og hann er hérlendis, sökum m.a. hás launa- og vaxtastigs, veðurfars og smæðar markaðar, þá er galið að sækja ekki þá hagræðingu sem hægt er. Það væri sérstaklega galið þegar íslenskar landbúnaðarvörur eru á sama tíma að keppa við innfluttar landbúnaðarvörur sem framleiddar eru með undanþágum frá samkeppnislögum í framleiðslulandinu. Barist hart gegn hagræðingu Samþykkt þessarar nýju undanþágureglu hefur valdið töluverðu fjaðrafoki. Svo dæmi séu nefnd þá tiltók Samkeppniseftirlitið í umsögn sinni við hin nýju lög að sjónarmið þess væru mikilvæg „vegna mögulegra áhrifa frumvarpsins á forsendur nýgerðra kjarasamninga“. Þetta gerði Samkeppniseftirlitið þótt skýrt komi fram í 3. gr. samkeppnislaga að lögin taki ekki til launa og annarra starfskjara launþega samkvæmt kjarasamningum – m.ö.o. það fellur utan verksviðs Samkeppniseftirlits að fjalla um kjarasamninga. Þá sendu Félag atvinnurekenda, VR og Neytendasamtökin áskorun á forsætisráðherra og þá sitjandi matvælaráðherra um að beita sér fyrir því að lögin yrðu felld úr gildi – lög sem löggjafarvaldið hafði þá nýlega samþykkt. Vert er að taka fram að upptaldir aðilar hafa lagst gegn hvers konar hugmyndum um undanþágur frá samkeppnislögum fyrir íslenskan landbúnað undanfarin ár, þrátt fyrir hinn augljósa aðstöðumun sem greinin hefur búið við í samanburði við landbúnaðinn í nágrannalöndum okkar. Viðbrögð hagsmunaaðila í landbúnaði hafa hins vegar almennt séð verið jákvæð. Bændasamtök Íslands hafa fagnað hinni nýju undanþágureglu og nýkjörinn formaður Beint frá býli horfir til þess að hagræðing leiði til hærra afurðaverðs til bænda, aukinnar framleiðslu og auki getu til að keppa við innflutning erlendra landbúnaðarvara. Nægir að líta til árangursins sem náðst hefur í mjólkuriðnaði hérlendis þar sem ávinningur bænda og neytenda var metinn á 3 milljarða á ársgrundvelli árið 2014, þar sem 2 milljarðar skiluðu sér til neytenda í formi lægra vöruverðs og 1 milljarður til bænda í formi hærra afurðaverðs. Um næstu skref Nú þegar hin nýja undanþáguregla hefur öðlast gildi fellur það í hlut kjötafurðastöðva að taka næstu skref. Afurðastöðvar munu nú hefja ferli greininga sem mun óneitanlega leiða til hagræðingaraðgerða þegar fram líða stundir. Og til að svara úrtölumönnum, sem finna undanþágureglum öllu til foráttu, er vert að benda á að fyrir stuttu var af hálfu ESB samþykkt ný undanþága fyrir landbúnaðinn frá samkeppnisreglum. Hin nýja undanþága mun gera bændum og fyrirtækjum þeirra kleift að gera með sér samninga sem ganga gegn samkeppnisreglum ef markmið samninganna er að ná tilteknum umhverfismarkmiðum, t.d. varðandi minnkun kolefnisfótspors, aukinnar dýravelferðar, o.s.frv. Næsta skref er að kanna hvort að ekki verði samþykkt slík undanþáguregla hér á landi til að tryggja samkeppnishæfni íslenskra framleiðenda. Slík undanþáguregla myndi t.a.m. auðvelda garðyrkjubændum að auka samvinnu og samstarf með sambærilegum hætti og tíðkast á meginlandi Evrópu. Samtök fyrirtækja í landbúnaði munu ekki láta sitt eftir liggja – Áfram gakk! Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í landbúnaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Margrét Gísladóttir Landbúnaður Samkeppnismál Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Refsa fyrst, spyrja svo? Jakob Frímann Magnússon Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Á undanförnum vikum hefur margt verið sagt og ritað um nýlega breytingu á búvörulögum þar sem íslenskar kjötafurðastöðvar fengu loks undanþágu frá samkeppnislögum, líkt og hefur þekkst í nágrannalöndum okkar í áratugi. Óhætt er að fullyrða að opinber umræða hafi einkennst af upplýsingaóreiðu um inntak og eðli þessarar lagasetningar sem tók formlega gildi síðastliðinn föstudag. Í þessari grein verður fjallað um þá vegferð sem nú er lokið með farsælli lausn fyrir bændur og fyrirtæki þeirra. Íslenskur réttur nálgast rétt nágrannaþjóða Með samþykkt hinna nýju laga hefur verið stigið stórt framfaraskref til hagsbóta fyrir íslenskan landbúnað og má segja að rekstrarumhverfi íslenskra bænda hafi, með samþykkt laganna, nálgast rekstrarumhverfi bænda í nágrannalöndum Íslands. Hin nýju lög eru í samræmi við nýja landbúnaðarstefnu fyrir Ísland, tillögur sem birtust í skýrslunni Ræktum Ísland! sem kom út árið 2021 og tillögur spretthóps matvælaráðherra, sem skipaður var vegna alvarlegrar stöðu í matvælaframleiðslu, frá 2022. Þá hafa verið lögð fram allnokkur frumvörp á Alþingi sem og kynnt drög að stjórnarfrumvörpum á vef stjórnarráðsins og í samráðsgátt undanfarin ár, öll með það að markmiði að heimila undanþágur fyrir íslenskan landbúnað til að ná fram hagræðingu í greininni. Aðstöðumunur innlendra og erlendra framleiðenda hefur því verið mönnum ljós um nokkra hríð og töluverð samstaða hefur verið um að rétta hann af, sem nú loks hefur verið gert. Aðstöðumunurinn fólst m.a. í því að bæði í Noregi og ESB hefur landbúnaðurinn haft víðtækar undanþágur frá samkeppnisreglum í áratugi. Þannig hefur allt frá árinu 1958 verið viðurkennd forgangsregla í ESB rétti sem stuðlar að forgangsáhrifum landbúnaðarstefnu ESB gagnvart samkeppnisreglum. Í Noregi hafa verið undanþágur allt frá setningu samkeppnislaga 1993. Undanþágur Noregs og ESB eru gerðar til að stuðla að því að markmið landbúnaðarstefna nái fram að ganga en markmið þeirra eru önnur en markmið samkeppnislaga. Landbúnaður innan Noregs og ESB hefur því lengi verið í allt annarri og betri samkeppnisstöðu en íslenskur landbúnaður. En hvað felur undanþágan í raun í sér? Í opinberri umræðu hefur ýmislegt verið látið flakka um efni hinnar nýju undanþágureglu. Eins og reglan ber með sér þá veitir hún framleiðendafélögum heimild til að sameinast, gera með sér samkomulag um verkaskiptingu milli afurðastöðva að því er varðar framleiðslu einstakra kjötafurða og hafa með sér annars konar samstarf til þess að halda niðri kostnaði við framleiðslu, geymslu og dreifingu kjötvara. Efni þessarar reglu byggir á undanþágu sem þegar hefur gilt fyrir afurðastöðvar í mjólk í 20 ár. Kjötafurðastöðvar sem nýta sér heimildina þurfa að fullnægja ákveðnum skilyrðum. Þær skulu (a) safna afurðum frá framleiðendum á grundvelli sömu viðskiptakjara, (b) selja öðrum vinnsluaðilum afurðir til frekari vinnslu á grundvelli sömu viðskiptakjara og dótturfélögum eða öðrum félögum framleiðendafélaga, (c) ekki setja skorður við því að framleiðendur færi viðskipti sín og (d) tryggja öllum framleiðendum rétt til að eiga einungis viðskipti við framleiðendafélag um afmarkaða þætti, s.s. slátrun og hlutun. Samkeppniseftirlitið fer með eftirlit hvað þetta varðar. Ávinningurinn mikill Íslenskur kjötmarkaður er agnarsmár samanborið við það sem þekkist erlendis. Svo smár í raun að eitt sláturhús á Jótlandi gæti slátrað öllum nautgripum sem slátrað er á Íslandi, á heilu ári í 7 húsum, á 5 vikum. Svo smár er íslenskur kjötmarkaður að það tæki annað sláturhús í Horsens í Danmörku innan við viku að slátra öllum svínum sem slátrað er á Íslandi á heilu ári. Nýtingarhlutfall sláturgetu í sauðfjár- og nautgripaslátrun hérlendis er einnig lág. Árið 2020 mældist hún 61% í sauðfjárslátrun og einungis 31% í nautgripaslátrun og hefur líklega minnkað samhliða fækkun sláturgripa undanfarin ár. Hér er því augljóst að hægt er að gera betur. Samkvæmt greiningu Deloitte frá apríl árið 2021 má skapa umtalsverðan ávinning með hagræðingu og endurskipulagningu á rekstri í slátrun og kjötvinnslu stórgripa og sauðfjár. Metið var að rekstrarhagræðing við samþjöppun afurðastöðva gæti numið á bilinu 0,9–1,5 milljörðum króna á ári og til viðbótar losað um fjárbindingu og lækkað fjárfestingarþörf til framtíðar. Þegar framleiðslukostnaður landbúnaðarvara er jafn hár og hann er hérlendis, sökum m.a. hás launa- og vaxtastigs, veðurfars og smæðar markaðar, þá er galið að sækja ekki þá hagræðingu sem hægt er. Það væri sérstaklega galið þegar íslenskar landbúnaðarvörur eru á sama tíma að keppa við innfluttar landbúnaðarvörur sem framleiddar eru með undanþágum frá samkeppnislögum í framleiðslulandinu. Barist hart gegn hagræðingu Samþykkt þessarar nýju undanþágureglu hefur valdið töluverðu fjaðrafoki. Svo dæmi séu nefnd þá tiltók Samkeppniseftirlitið í umsögn sinni við hin nýju lög að sjónarmið þess væru mikilvæg „vegna mögulegra áhrifa frumvarpsins á forsendur nýgerðra kjarasamninga“. Þetta gerði Samkeppniseftirlitið þótt skýrt komi fram í 3. gr. samkeppnislaga að lögin taki ekki til launa og annarra starfskjara launþega samkvæmt kjarasamningum – m.ö.o. það fellur utan verksviðs Samkeppniseftirlits að fjalla um kjarasamninga. Þá sendu Félag atvinnurekenda, VR og Neytendasamtökin áskorun á forsætisráðherra og þá sitjandi matvælaráðherra um að beita sér fyrir því að lögin yrðu felld úr gildi – lög sem löggjafarvaldið hafði þá nýlega samþykkt. Vert er að taka fram að upptaldir aðilar hafa lagst gegn hvers konar hugmyndum um undanþágur frá samkeppnislögum fyrir íslenskan landbúnað undanfarin ár, þrátt fyrir hinn augljósa aðstöðumun sem greinin hefur búið við í samanburði við landbúnaðinn í nágrannalöndum okkar. Viðbrögð hagsmunaaðila í landbúnaði hafa hins vegar almennt séð verið jákvæð. Bændasamtök Íslands hafa fagnað hinni nýju undanþágureglu og nýkjörinn formaður Beint frá býli horfir til þess að hagræðing leiði til hærra afurðaverðs til bænda, aukinnar framleiðslu og auki getu til að keppa við innflutning erlendra landbúnaðarvara. Nægir að líta til árangursins sem náðst hefur í mjólkuriðnaði hérlendis þar sem ávinningur bænda og neytenda var metinn á 3 milljarða á ársgrundvelli árið 2014, þar sem 2 milljarðar skiluðu sér til neytenda í formi lægra vöruverðs og 1 milljarður til bænda í formi hærra afurðaverðs. Um næstu skref Nú þegar hin nýja undanþáguregla hefur öðlast gildi fellur það í hlut kjötafurðastöðva að taka næstu skref. Afurðastöðvar munu nú hefja ferli greininga sem mun óneitanlega leiða til hagræðingaraðgerða þegar fram líða stundir. Og til að svara úrtölumönnum, sem finna undanþágureglum öllu til foráttu, er vert að benda á að fyrir stuttu var af hálfu ESB samþykkt ný undanþága fyrir landbúnaðinn frá samkeppnisreglum. Hin nýja undanþága mun gera bændum og fyrirtækjum þeirra kleift að gera með sér samninga sem ganga gegn samkeppnisreglum ef markmið samninganna er að ná tilteknum umhverfismarkmiðum, t.d. varðandi minnkun kolefnisfótspors, aukinnar dýravelferðar, o.s.frv. Næsta skref er að kanna hvort að ekki verði samþykkt slík undanþáguregla hér á landi til að tryggja samkeppnishæfni íslenskra framleiðenda. Slík undanþáguregla myndi t.a.m. auðvelda garðyrkjubændum að auka samvinnu og samstarf með sambærilegum hætti og tíðkast á meginlandi Evrópu. Samtök fyrirtækja í landbúnaði munu ekki láta sitt eftir liggja – Áfram gakk! Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í landbúnaði.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun