Líknarmeðferð og líknarmiðstöðvar Svandís Íris Hálfdánardóttir og Dóra Björk Jóhannsdóttir skrifa 13. október 2023 08:00 Í hugum margra einskorðast líknarmeðferð við þá meðferð sem veitt er þegar einstaklingur er deyjandi á næstu dögum/vikum og fyllast því margir áhyggjum og kvíða þegar á líknarmeðferð er minnst. Töluverð hugarfarsbreyting hefur hins vegar átt sér stað undanfarin ár og áratugi víða um heim. Með auknum rannsóknum hefur meiri þekking orðið til og reynslan sýnt að þær aðferðir sem notaðar eru í líknarmeðferð er hægt að beita samhliða annarri meðferð, læknandi eða lífslengjandi. Að líkna Orðið líkn stendur fyrir að milda þjáningu, hjálpa eða hjúkra. Hér fyrr á tímum var auðveldara að líkna sjúklingum en að lækna sjúkdóma og algengast var að sjúklingar dóu heima. Með örum tækniframförum í læknisfræði eftir 1950 varð meiri möguleiki á lækningu sjúkdóma og það að líkna gleymdist dálítið. Nútíma líknarmeðferð þróaðist sem ákveðið mótvægi við þessar miklu áherslur á tækni og lækningu. Á 7. ártug síðust aldar var mikil vakning í Bretlandi og Bandaríkjunum varðandi umönnun deyjandi krabbameinssjúklinga. Voru það m.a. tvær konur sitt hvoru megin Atlandshafsins, Dame Cicily Saunders (Bretland) og Elisabeth Kübler-Ross (USA) sem létu sig málið varða. Í þeirra augum var það fyrst og fremst lélegt verkjamat og verkjameðferð sem og léleg meðferð annarra einkenna, lítil samskipti milli sjúklings og heilbrigðisstarfsfólks og ófullnægjandi stuðningur við hinn deyjandi og fjölskyldu hans sem þurfti endurskoðunar við. Unnu þær báðar ötullega næstu áratugina í að bæta úr þessu. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) kom fram með skilgreiningu á líknarmeðferð árið 1990 og endurbætta árið 2002. Í þeirri skilgreiningu kemur fram að líknarmeðferð er meðferð sem miðar að því að bæta lífsgæði sjúklinga sem eru með lífsógnandi sjúkdóma og fjölskyldna þeirra. Samkvæmt WHO felst meðferðin í að fyrirbyggja og draga úr líkamlegri, sálfélagslegri og andlegri þjáningu. Einnig kemur þar fram að líknarmeðferð á við snemma á veikindatímabilinu samhliða annarri meðferð sem notuð er til að lina einkenni en jafnframt að lengja líf. Þegar lífslengjandi meðferð er ekki lengur talin skila árangri stendur líknarmeðferðin ein og sé. Vægi líknarmeðferðar eykst því með versnandi sjúkdómi. Sérhæfð líknarþjónusta á Íslandi Uppbygging sérhæfðrar líknarþjónustu hófst á 9. áratug síðustu aldar hér á Íslandi. Heimahlynning Krabbameinsfélag Íslands hóf störf 1987 og var starfrækt til ársins 2006 en þá var starfsemin flutt á Landspítala og heitir nú í dag HERA (Heima-Eftirlit-Ráðgjöf-Aðstoð) líknarheimaþjónusta eftir sameiningu Heimahlynningar og hjúkrunar-og ráðgjafaþjónustu Karítas 2018. Heimahlynning á Akureyri hóf störf 1992 og hefur verið starfrækt frá 2019 á Sjúkrahúsi Akureyrar og hefur líka sinnt hlutverki líknarráðgjafateymis þar. Líknarráðgjafateymi Landspítala var stofnað 1997 og líknardeild Landspítala árið 1999. Starfsfólk sérhæfðrar líknarþjónustu hefur í gegnum árin sinnt skjólstæðingum og fjölskyldum þeirra innan og utan sjúkrahúsa, veitt starfsfólki ráðgjöf, sinnt fræðslu sem og kennslu í hinum ýmsu heilbrigðisgreinum og starfsþjálfun nema en einnig tekið þátt í og sinnt rannsóknum og þróunarvinnu. Stefnumótun, aðgengi og efling þekkingar Þó svo að sérhæfð líknarþjónusta hafi verið til á Íslandi frá 1987 var það ekki fyrr en í mars 2021 sem heilbrigðisráðuneytið gaf út fimm ára aðgerðaráætlun varðandi líknarþjónustu á Íslandi. Þar kemur fram að bæta eigi aðgengi allra landsmanna að líknarþjónustu með því að samræma og samhæfa þjónustuna á landsvísu. Áður höfðu tveir vinnuhópar unnið sitthvora skýrsluna um framtíðarsýn líknarþjónustu á Íslandi. Það er ánægjulegt að aðgerðaráætlun um líknarþjónustu hafi loks litið dagsins ljós en starfsfólk í sérhæfðri líknarþjónustu hefur lengi kallað eftir slíkri áætlun. Lagðar eru til aðgerðir til að efla og byggja upp líknarþjónustu á sérgreinasjúkrahúsum og einnig á hjúkrunarheimilum og þjónustu við fólk í heimahúsum. Höfð voru til hliðsjónar við gerð áætlunarinnar, fyrirmæli WHO um að líknarmeðferð skuli vera hluti af almennri heilbrigðisþjónustu aðildarríkja hennar. Með tilkomu ofangreindrar áætlunar stjórnvalda er mikilvægi líknarmeðferðar viðurkennd og efling hennar sett í forgang. Líknarmiðstöð Í ofangreindri aðgerðaráætlun er lagt til að líknarmiðstöð sé starfrækt á báðum sérgreinasjúkrahúsum landsins þ.e. á Landspítala (LSH) og á Sjúkrahúsinu á Akureyri (SAk). Skilgreining á líknarmiðstöð er að það er þekkingareining sem rekin er á sérgreinasjúkrahúsum og starfi í nánum tengslum við líknardeildir. Slíkri líknarmiðstöð er ætlað að veita ráðgjöf til þjónustuveitenda um allt land, stuðning, fræðslu og þjálfun. Í kjölfar áætlunarinnar var líknarmiðstöð Landspítala stofnuð á vormánuðum 2021 og líknarmiðstöð Sjúkrahúss Akureyrar í maí 2023. Líknardeild og líknarrými Ein sérhæfð líknardeild er starfrækt á landinu og er hún staðsett á Landspítalanum í Kópavogi. Þar er megin áhersla á að sinna sjúklingum með flókin og erfið einkenni af ýmsum toga. Almenn líknardeild aldraðra er starfandi á Landakoti en samkvæmt stefnu stjórnavalda á að fjölga líknarrýmum á landsvísu, þannig að landsmenn hafi allir aðgang að þeim sem næst sinni heimabyggð. Á Selfossi hafa fjögur almenn líknarrrými verið opnuð og stefnt að frekari uppbyggingu í líknarþjónustu fyrir svæðið og á sjúkrahúsi Suðurnesja eru einnig starfrækt líknarrými. Á SAk er unnið að því að opna 3-4 líknarrými og viðræður hafnar varðandi fjármagn. Ekki má gleyma því að um allt land vinnur heilbrigðisstarfsfólk ötullega að því að mæta þörfum skjólstæðinga sinna eins og best verður á kosið og hefur sýnt mikinn áhuga á að efla þekkingu sína og færni í líknarmeðferð. Næstu skref Markmiðið með stofnun líknarmiðstöðva er að hægt verði að efla og samræma líknarþjónustu á sjúkrahúsum, hjúkrunarheimilum og í heimahjúkrun um allt land og það verði m.a. gert með því að efla ráðgjöf og bjóða uppá fræðslu og þjálfun starfsfólks í líknarmeðferð. Þörf er á að meta fræðsluþarfir, skipuleggja fræðslu og gera fræðsluefni aðgengilegt öllum fagstéttum. Einnig er þörf á að auka þekkingu og skilning almennings á liknarmeðferð en eins og áður hefur komið fram líta margir á líknarmeðferð sem þá meðferð sem einungis er veitt á síðustu stundum lífs. Til þess að markmiðin í aðgerðaráætluninni náist þarf m.a. víðtækt samráð og samvinnu ýmissa aðila og stofnana. Eitt er að auka þekkingu en ekki er síður mikilvægt að aðgengi skjólstæðinga að viðeigandi þjónustu sé tryggt allan sólarhringinn ef á þarf að halda. Framtíðarsýnin er að allir þeir einstaklingar sem hafa alvarlega sjúkdóma njóti sem bestra lífsgæða og fái umönnun og meðferð sem er í takti við markmið þeirra og óskir. Greinin er skrifuð til að vekja athygli á alþjóðlegum degi líknarmeðferðar sem haldinn er 14. október. Yfirskrift dagsins er: Samfélag umhyggju. Stöndum saman um líknarmeðferð. Höfundar eru: Svandís Íris Hálfdánardóttir, sérfræðingur í líknarhjúkrun og verkefnastjóri líknarmiðstöðvar Landspítala og Dóra Björk Jóhannsdóttir, hjúkrunarfræðingur og verkefnastjóri líknarmiðstöðvar Sjúkrahúss Akureyrar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Mest lesið „Akademísk sniðganga“: gaslýsingar og hnignun háskólasamfélagsins Birgir Finnsson Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun Landspítali í bráðri hættu Læknar á Landspítala Skoðun Vókismi gagnrýndur frá vinstri Andri Sigurðsson Skoðun Ölmusa útgerðarinnar Bolli Héðinsson Skoðun Nýtt landsframlag – og hvað svo? Hrafnhildur Bragadóttir,Birna Sigrún Hallsdóttir Skoðun Ferðumst saman í Reykjavík Heiða Björg Hilmisdóttir Skoðun Löng barátta XD fyrir jafnrétti og frelsi Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Öndum rólega Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Þúsundir barna bætast við umferðina Hrefna Sigurjónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Garðurinn okkar fyllist af illgresi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Nýtt landsframlag – og hvað svo? Hrafnhildur Bragadóttir,Birna Sigrún Hallsdóttir skrifar Skoðun Fágætir dýrgripir í Vestmannaeyjum Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Er einnig von á góðakstri Strætó í ár? Stefán Hrafn Jónsson skrifar Skoðun Ferðumst saman í Reykjavík Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Þúsundir barna bætast við umferðina Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Þau sem hlaupa í átt að hættunni þegar aðrir flýja Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Öndum rólega Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Réttur barna versus veruleiki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Framtíð villta laxins hangir á bláþræði Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun „Akademísk sniðganga“: gaslýsingar og hnignun háskólasamfélagsins Birgir Finnsson skrifar Skoðun Við lifum ekki á tíma fasisma Hjörvar Sigurðsson skrifar Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar Skoðun Ætlar ríkið að stuðla að aukinni tóbaksneyslu á Íslandi? Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Bílastæðavandi í Reykjavík – tími til aðgerða Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Þakkir til Sivjar Arnar Sigurðsson skrifar Skoðun Fráleit túlkun á fornum texta breytir ekki staðreyndum Ómar Torfason skrifar Skoðun Betri strætó strax í dag Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Viltu skilja bílinn eftir heima? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hvaða framtíð bíður barna okkar árið 2050? Hafdís Hanna Ægisdóttir skrifar Skoðun Metabolic Psychiatry: Ný nálgun í geðlækningum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Af hverju skiptir vökvagjöf okkur svona miklu máli? Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Gervigreindin kolfellur á öllum prófum. Er bólan að bresta? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson,Anna Steinsen skrifar Skoðun Hér er það sem Ágúst sagði ykkur ekki Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíð íslensks menntakerfis – lærum af Buffalo og leiðandi háskólum heims Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Öryggismenning – hjartað í ábyrgri ferðaþjónustu Ólína Laxdal,Sólveig Nikulásdóttir skrifar Skoðun Nýsamþykkt aðgerðaáætlun í krabbameinsmálum – aldrei mikilvægari en nú Halla Þorvaldsdóttir skrifar Sjá meira
Í hugum margra einskorðast líknarmeðferð við þá meðferð sem veitt er þegar einstaklingur er deyjandi á næstu dögum/vikum og fyllast því margir áhyggjum og kvíða þegar á líknarmeðferð er minnst. Töluverð hugarfarsbreyting hefur hins vegar átt sér stað undanfarin ár og áratugi víða um heim. Með auknum rannsóknum hefur meiri þekking orðið til og reynslan sýnt að þær aðferðir sem notaðar eru í líknarmeðferð er hægt að beita samhliða annarri meðferð, læknandi eða lífslengjandi. Að líkna Orðið líkn stendur fyrir að milda þjáningu, hjálpa eða hjúkra. Hér fyrr á tímum var auðveldara að líkna sjúklingum en að lækna sjúkdóma og algengast var að sjúklingar dóu heima. Með örum tækniframförum í læknisfræði eftir 1950 varð meiri möguleiki á lækningu sjúkdóma og það að líkna gleymdist dálítið. Nútíma líknarmeðferð þróaðist sem ákveðið mótvægi við þessar miklu áherslur á tækni og lækningu. Á 7. ártug síðust aldar var mikil vakning í Bretlandi og Bandaríkjunum varðandi umönnun deyjandi krabbameinssjúklinga. Voru það m.a. tvær konur sitt hvoru megin Atlandshafsins, Dame Cicily Saunders (Bretland) og Elisabeth Kübler-Ross (USA) sem létu sig málið varða. Í þeirra augum var það fyrst og fremst lélegt verkjamat og verkjameðferð sem og léleg meðferð annarra einkenna, lítil samskipti milli sjúklings og heilbrigðisstarfsfólks og ófullnægjandi stuðningur við hinn deyjandi og fjölskyldu hans sem þurfti endurskoðunar við. Unnu þær báðar ötullega næstu áratugina í að bæta úr þessu. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) kom fram með skilgreiningu á líknarmeðferð árið 1990 og endurbætta árið 2002. Í þeirri skilgreiningu kemur fram að líknarmeðferð er meðferð sem miðar að því að bæta lífsgæði sjúklinga sem eru með lífsógnandi sjúkdóma og fjölskyldna þeirra. Samkvæmt WHO felst meðferðin í að fyrirbyggja og draga úr líkamlegri, sálfélagslegri og andlegri þjáningu. Einnig kemur þar fram að líknarmeðferð á við snemma á veikindatímabilinu samhliða annarri meðferð sem notuð er til að lina einkenni en jafnframt að lengja líf. Þegar lífslengjandi meðferð er ekki lengur talin skila árangri stendur líknarmeðferðin ein og sé. Vægi líknarmeðferðar eykst því með versnandi sjúkdómi. Sérhæfð líknarþjónusta á Íslandi Uppbygging sérhæfðrar líknarþjónustu hófst á 9. áratug síðustu aldar hér á Íslandi. Heimahlynning Krabbameinsfélag Íslands hóf störf 1987 og var starfrækt til ársins 2006 en þá var starfsemin flutt á Landspítala og heitir nú í dag HERA (Heima-Eftirlit-Ráðgjöf-Aðstoð) líknarheimaþjónusta eftir sameiningu Heimahlynningar og hjúkrunar-og ráðgjafaþjónustu Karítas 2018. Heimahlynning á Akureyri hóf störf 1992 og hefur verið starfrækt frá 2019 á Sjúkrahúsi Akureyrar og hefur líka sinnt hlutverki líknarráðgjafateymis þar. Líknarráðgjafateymi Landspítala var stofnað 1997 og líknardeild Landspítala árið 1999. Starfsfólk sérhæfðrar líknarþjónustu hefur í gegnum árin sinnt skjólstæðingum og fjölskyldum þeirra innan og utan sjúkrahúsa, veitt starfsfólki ráðgjöf, sinnt fræðslu sem og kennslu í hinum ýmsu heilbrigðisgreinum og starfsþjálfun nema en einnig tekið þátt í og sinnt rannsóknum og þróunarvinnu. Stefnumótun, aðgengi og efling þekkingar Þó svo að sérhæfð líknarþjónusta hafi verið til á Íslandi frá 1987 var það ekki fyrr en í mars 2021 sem heilbrigðisráðuneytið gaf út fimm ára aðgerðaráætlun varðandi líknarþjónustu á Íslandi. Þar kemur fram að bæta eigi aðgengi allra landsmanna að líknarþjónustu með því að samræma og samhæfa þjónustuna á landsvísu. Áður höfðu tveir vinnuhópar unnið sitthvora skýrsluna um framtíðarsýn líknarþjónustu á Íslandi. Það er ánægjulegt að aðgerðaráætlun um líknarþjónustu hafi loks litið dagsins ljós en starfsfólk í sérhæfðri líknarþjónustu hefur lengi kallað eftir slíkri áætlun. Lagðar eru til aðgerðir til að efla og byggja upp líknarþjónustu á sérgreinasjúkrahúsum og einnig á hjúkrunarheimilum og þjónustu við fólk í heimahúsum. Höfð voru til hliðsjónar við gerð áætlunarinnar, fyrirmæli WHO um að líknarmeðferð skuli vera hluti af almennri heilbrigðisþjónustu aðildarríkja hennar. Með tilkomu ofangreindrar áætlunar stjórnvalda er mikilvægi líknarmeðferðar viðurkennd og efling hennar sett í forgang. Líknarmiðstöð Í ofangreindri aðgerðaráætlun er lagt til að líknarmiðstöð sé starfrækt á báðum sérgreinasjúkrahúsum landsins þ.e. á Landspítala (LSH) og á Sjúkrahúsinu á Akureyri (SAk). Skilgreining á líknarmiðstöð er að það er þekkingareining sem rekin er á sérgreinasjúkrahúsum og starfi í nánum tengslum við líknardeildir. Slíkri líknarmiðstöð er ætlað að veita ráðgjöf til þjónustuveitenda um allt land, stuðning, fræðslu og þjálfun. Í kjölfar áætlunarinnar var líknarmiðstöð Landspítala stofnuð á vormánuðum 2021 og líknarmiðstöð Sjúkrahúss Akureyrar í maí 2023. Líknardeild og líknarrými Ein sérhæfð líknardeild er starfrækt á landinu og er hún staðsett á Landspítalanum í Kópavogi. Þar er megin áhersla á að sinna sjúklingum með flókin og erfið einkenni af ýmsum toga. Almenn líknardeild aldraðra er starfandi á Landakoti en samkvæmt stefnu stjórnavalda á að fjölga líknarrýmum á landsvísu, þannig að landsmenn hafi allir aðgang að þeim sem næst sinni heimabyggð. Á Selfossi hafa fjögur almenn líknarrrými verið opnuð og stefnt að frekari uppbyggingu í líknarþjónustu fyrir svæðið og á sjúkrahúsi Suðurnesja eru einnig starfrækt líknarrými. Á SAk er unnið að því að opna 3-4 líknarrými og viðræður hafnar varðandi fjármagn. Ekki má gleyma því að um allt land vinnur heilbrigðisstarfsfólk ötullega að því að mæta þörfum skjólstæðinga sinna eins og best verður á kosið og hefur sýnt mikinn áhuga á að efla þekkingu sína og færni í líknarmeðferð. Næstu skref Markmiðið með stofnun líknarmiðstöðva er að hægt verði að efla og samræma líknarþjónustu á sjúkrahúsum, hjúkrunarheimilum og í heimahjúkrun um allt land og það verði m.a. gert með því að efla ráðgjöf og bjóða uppá fræðslu og þjálfun starfsfólks í líknarmeðferð. Þörf er á að meta fræðsluþarfir, skipuleggja fræðslu og gera fræðsluefni aðgengilegt öllum fagstéttum. Einnig er þörf á að auka þekkingu og skilning almennings á liknarmeðferð en eins og áður hefur komið fram líta margir á líknarmeðferð sem þá meðferð sem einungis er veitt á síðustu stundum lífs. Til þess að markmiðin í aðgerðaráætluninni náist þarf m.a. víðtækt samráð og samvinnu ýmissa aðila og stofnana. Eitt er að auka þekkingu en ekki er síður mikilvægt að aðgengi skjólstæðinga að viðeigandi þjónustu sé tryggt allan sólarhringinn ef á þarf að halda. Framtíðarsýnin er að allir þeir einstaklingar sem hafa alvarlega sjúkdóma njóti sem bestra lífsgæða og fái umönnun og meðferð sem er í takti við markmið þeirra og óskir. Greinin er skrifuð til að vekja athygli á alþjóðlegum degi líknarmeðferðar sem haldinn er 14. október. Yfirskrift dagsins er: Samfélag umhyggju. Stöndum saman um líknarmeðferð. Höfundar eru: Svandís Íris Hálfdánardóttir, sérfræðingur í líknarhjúkrun og verkefnastjóri líknarmiðstöðvar Landspítala og Dóra Björk Jóhannsdóttir, hjúkrunarfræðingur og verkefnastjóri líknarmiðstöðvar Sjúkrahúss Akureyrar.
Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun
Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar
Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar
Skoðun Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson,Anna Steinsen skrifar
Skoðun Framtíð íslensks menntakerfis – lærum af Buffalo og leiðandi háskólum heims Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Öryggismenning – hjartað í ábyrgri ferðaþjónustu Ólína Laxdal,Sólveig Nikulásdóttir skrifar
Skoðun Nýsamþykkt aðgerðaáætlun í krabbameinsmálum – aldrei mikilvægari en nú Halla Þorvaldsdóttir skrifar
Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun