Stóreignaskattar og stjórnarskráin Sindri M. Stephensen og Víðir Smári Petersen skrifa 6. september 2021 08:01 Á síðustu dögum hefur farið fram nokkur umræða um þá stefnu Samfylkingarinnar fyrir komandi kosningar að boða svokallaðan stóreignaskatt á þá sem eiga hreinar eignir umfram 200 milljón krónur. Í umræðunni hefur því verið haldið fram að stóreignaskattar sem þessir geti verið hæpnir út frá jafnræðisreglu og eignarréttarákvæði stjórnarskrár. Af þessu tilefni er ástæða til að rekja sögu eignaskatta hér á landi í stuttu máli og rifja upp nálgun dómstóla þegar reynt hefur á stjórnskipulegt gildi þeirra. Eignir manna hafa verið skattlagðar hér á landi allt frá tíundarlögunum 1096. Almennur eignarskattur var við lýði árin 1921-2004 og enn eru innheimtir fasteignaskattar, sem eru í eðli sínu eignaskattar. Þá voru stóreignaskattar tvívegis lagðir á eignir árin 1949 og 1956 og auðlegðarskattar gjaldárin 2010-2014. Í tilviki stóreignaskatta var skatthlutfall þeirra 15-25% af hreinni eign umfram tiltekið lágmark, en heimilt var að greiða skattinn á allt að tíu árum. Í tilviki auðlegðarskatts var árlegt skatthlutfall frá 1,25% til 2% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum, misjafnt eftir tímabilum (að viðbættum viðbótarauðlegðarskatti ef það átti við). Deilt var um lögmæti stóreigna- og auðlegðarskatta fyrir dómstólum en í öllum aðalatriðum hefur þess háttar skattlagning í dómum Hæstaréttar verið talin samrýmast kröfum stjórnarskrárinnar. Ályktanir af dómaframkvæmd Hæstaréttar Draga má eftirfarandi almennar ályktanir af dómum Hæstaréttar í stóreigna- og auðlegðarskattsmálunum: Dómstólar játa löggjafanum verulegt svigrúm til að ákveða hvernig skattlagningu skuli háttað í einstökum atriðum. Almennt er heimilt að innheimta stóreignaskatt og hann má vera stighækkandi eftir því sem verðmæti eigna er meira. Það kemur ekki í veg fyrir eignaskatta þótt tekjur gjaldanda standi ekki undir greiðslu skattsins. Þetta þýðir, með öðrum orðum, að stóreignaskattur er að meginreglu stjórnskipulega gildur. Skoðast það í ljósi þess að samkvæmt stjórnarskrá er það löggjafans að ákveða skipan skattlagningar hér á landi og því eðlilegt að dómstólar játi handhafa skattlagningarvalds víðtækt svigrúm í þessum efnum, sem skoðast jafnframt í ljósi þrígreiningar ríkisvaldsins. Eftir sem áður skiptir útfærsla slíkra skatta miklu máli í stjórnskipulegu tilliti, þannig að gætt sé m.a. jafnræðis og meðalhófs. Er heimilt að innheimta stóreignaskatt í venjulegu árferði? Í opinberri umfjöllun hefur verið skírskotað til þess að í dómum Hæstaréttar í svonefndum auðlegðarskattsmálum hafi Hæstiréttur vísað til þess, til stuðnings lögmætis hans, að skatturinn hafi verið settur á í kjölfar bankahrunsins og að hann hafi verið hugsaður til skamms tíma. Frá þeim forsendum megi gagnálykta á þá leið að álagning stóreignaskatts í venjulegu árferði sé óheimil. Ekki verður framhjá því litið að í forsendum Hæstaréttar er að finna sjónarmið af þessu tagi en þar eru jafnframt ámálguð mörg önnur rök til stuðnings lögmæti skattlagningarinnar, svo sem rakin eru hér að framan. Fæst því vart ráðið að þessi atriði hafi verið skilyrði eða forsendur fyrir því að skatturinn væri lögmætur. Bankahrunið virðist því ekki hafa verið úrslitaatriði varðandi lögmæti auðlegðarskattsins heldur komu þessi sjónarmið til skoðunar í ljósi aðdraganda lagasetningarinnar ásamt öðrum hefðbundnum sjónarmiðum um skattlagningarvald. Þess má þó geta að í auðlegðarskattsmálunum var vísað til þess að í kjölfar bankahrunsins hafi verið við að etja „einstæðan vanda“ í ríkisfjármálum þar sem gert hafi verið ráð fyrir að halli ríkissjóðs árið 2009 yrði 180 ma. kr. (núvirt um 270 ma kr.). Til samanburðar má nefna að áætlaður halli ríkissjóðs árið 2021 samkvæmt gildandi fjárlögum er um 325 ma. kr., einkum vegna efnahagsaðgerða í kjölfar Covid-19 faraldursins. Meginatriði við mat á lögmæti stóreignaskatts Aðalatriðið við mat á því hvort stóreignaskattar séu lögmætir er að horfa til þess hve íþyngjandi þeir eru til lengri tíma. Ef stóreignaskattur væri t.d. 20% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum á ári og innheimtur í langan tíma yrði fljótt lítið eftir af þeim eignum sem væru umfram skattleysismörk. Slíkur skattur gæti því falið í sér eignaupptöku og verið ólögmætur. Ekki er þó mikil hætta á því að lágir stóreignaskattar feli í sér eignaupptöku. Þannig má nefna að 1,5% skattur í 10 ár felur samanlagt í sér u.þ.b. 15% skattlagningu. Til samanburðar var samanlagt skatthlutfall stóreignaskattsins árin 1949 og 1956 allt að 50% á sjö ára tímabili en sú skattlagning samrýmdist kröfum stjórnarskrár. Jafnvel þótt álagning stóreignaskatts gæti talist í andstöðu við stjórnarskrá í einstaka tilvikum, t.d. í tilviki tekjulágs eldri borgara sem á miklar eignir, þá yrði skatturinn ekki talinn ólögmætur í heild sinni. Hann fæli þá eingöngu í sér eignaupptöku í því tiltekna tilviki, en gera verður ráð fyrir því að almennt myndi fólk ekki eiga í teljandi vandræðum með að greiða lágan stóreignaskatt. Þá mætti væntanlega ætla að einstaklingur sem á hreina eign umfram 200 m.kr. ávaxti fé sitt með eðlilegum hætti, og nýti sér þau úrræði sem viðkomandi hefur til tekjuöflunar, t.d. með því að fá lífeyri úr almannatryggingakerfinu eða frá lífeyrissjóðum. Hér má nefna að þegar metið er hvort tekjur gjaldanda standi undir eignasköttum er litið til allra tekna, hvort sem þær eru skattlagðar í formi tekju- eða fjármagnstekjuskatts. Að þessu sögðu má benda á að hugsa mætti sér ýmsar útfærslur sem gætu stuðlað að auknu meðalhófi við álagningu stóreignaskatts. Sem dæmi má nefna að hækka mætti skattinn í skrefum til þess að gefa gjaldendum svigrúm til að aðlagast skattheimtunni. Þá mætti hugsa sér að gefa þeim gjaldendum sem sérstaklega háttar til um, t.d. þeir sem eru tekjulágir á tilteknu tímabili vegna sérstakra aðstæðna, heimild til þess að dreifa skattgreiðslum. Að lokum Það er viðfangsefni stjórnmálanna að deila um ágæti skattlagningar á borð við stóreignaskatta og er hér engin afstaða tekin til þess hvort slík skattheimta sé skynsamleg. Sindri er lektor við lagadeild Háskólans í Reykjavík. Víðir er dósent við lagadeild Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skattar og tollar Alþingiskosningar 2021 Stjórnarskrá Samfylkingin Skoðun: Kosningar 2021 Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Á síðustu dögum hefur farið fram nokkur umræða um þá stefnu Samfylkingarinnar fyrir komandi kosningar að boða svokallaðan stóreignaskatt á þá sem eiga hreinar eignir umfram 200 milljón krónur. Í umræðunni hefur því verið haldið fram að stóreignaskattar sem þessir geti verið hæpnir út frá jafnræðisreglu og eignarréttarákvæði stjórnarskrár. Af þessu tilefni er ástæða til að rekja sögu eignaskatta hér á landi í stuttu máli og rifja upp nálgun dómstóla þegar reynt hefur á stjórnskipulegt gildi þeirra. Eignir manna hafa verið skattlagðar hér á landi allt frá tíundarlögunum 1096. Almennur eignarskattur var við lýði árin 1921-2004 og enn eru innheimtir fasteignaskattar, sem eru í eðli sínu eignaskattar. Þá voru stóreignaskattar tvívegis lagðir á eignir árin 1949 og 1956 og auðlegðarskattar gjaldárin 2010-2014. Í tilviki stóreignaskatta var skatthlutfall þeirra 15-25% af hreinni eign umfram tiltekið lágmark, en heimilt var að greiða skattinn á allt að tíu árum. Í tilviki auðlegðarskatts var árlegt skatthlutfall frá 1,25% til 2% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum, misjafnt eftir tímabilum (að viðbættum viðbótarauðlegðarskatti ef það átti við). Deilt var um lögmæti stóreigna- og auðlegðarskatta fyrir dómstólum en í öllum aðalatriðum hefur þess háttar skattlagning í dómum Hæstaréttar verið talin samrýmast kröfum stjórnarskrárinnar. Ályktanir af dómaframkvæmd Hæstaréttar Draga má eftirfarandi almennar ályktanir af dómum Hæstaréttar í stóreigna- og auðlegðarskattsmálunum: Dómstólar játa löggjafanum verulegt svigrúm til að ákveða hvernig skattlagningu skuli háttað í einstökum atriðum. Almennt er heimilt að innheimta stóreignaskatt og hann má vera stighækkandi eftir því sem verðmæti eigna er meira. Það kemur ekki í veg fyrir eignaskatta þótt tekjur gjaldanda standi ekki undir greiðslu skattsins. Þetta þýðir, með öðrum orðum, að stóreignaskattur er að meginreglu stjórnskipulega gildur. Skoðast það í ljósi þess að samkvæmt stjórnarskrá er það löggjafans að ákveða skipan skattlagningar hér á landi og því eðlilegt að dómstólar játi handhafa skattlagningarvalds víðtækt svigrúm í þessum efnum, sem skoðast jafnframt í ljósi þrígreiningar ríkisvaldsins. Eftir sem áður skiptir útfærsla slíkra skatta miklu máli í stjórnskipulegu tilliti, þannig að gætt sé m.a. jafnræðis og meðalhófs. Er heimilt að innheimta stóreignaskatt í venjulegu árferði? Í opinberri umfjöllun hefur verið skírskotað til þess að í dómum Hæstaréttar í svonefndum auðlegðarskattsmálum hafi Hæstiréttur vísað til þess, til stuðnings lögmætis hans, að skatturinn hafi verið settur á í kjölfar bankahrunsins og að hann hafi verið hugsaður til skamms tíma. Frá þeim forsendum megi gagnálykta á þá leið að álagning stóreignaskatts í venjulegu árferði sé óheimil. Ekki verður framhjá því litið að í forsendum Hæstaréttar er að finna sjónarmið af þessu tagi en þar eru jafnframt ámálguð mörg önnur rök til stuðnings lögmæti skattlagningarinnar, svo sem rakin eru hér að framan. Fæst því vart ráðið að þessi atriði hafi verið skilyrði eða forsendur fyrir því að skatturinn væri lögmætur. Bankahrunið virðist því ekki hafa verið úrslitaatriði varðandi lögmæti auðlegðarskattsins heldur komu þessi sjónarmið til skoðunar í ljósi aðdraganda lagasetningarinnar ásamt öðrum hefðbundnum sjónarmiðum um skattlagningarvald. Þess má þó geta að í auðlegðarskattsmálunum var vísað til þess að í kjölfar bankahrunsins hafi verið við að etja „einstæðan vanda“ í ríkisfjármálum þar sem gert hafi verið ráð fyrir að halli ríkissjóðs árið 2009 yrði 180 ma. kr. (núvirt um 270 ma kr.). Til samanburðar má nefna að áætlaður halli ríkissjóðs árið 2021 samkvæmt gildandi fjárlögum er um 325 ma. kr., einkum vegna efnahagsaðgerða í kjölfar Covid-19 faraldursins. Meginatriði við mat á lögmæti stóreignaskatts Aðalatriðið við mat á því hvort stóreignaskattar séu lögmætir er að horfa til þess hve íþyngjandi þeir eru til lengri tíma. Ef stóreignaskattur væri t.d. 20% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum á ári og innheimtur í langan tíma yrði fljótt lítið eftir af þeim eignum sem væru umfram skattleysismörk. Slíkur skattur gæti því falið í sér eignaupptöku og verið ólögmætur. Ekki er þó mikil hætta á því að lágir stóreignaskattar feli í sér eignaupptöku. Þannig má nefna að 1,5% skattur í 10 ár felur samanlagt í sér u.þ.b. 15% skattlagningu. Til samanburðar var samanlagt skatthlutfall stóreignaskattsins árin 1949 og 1956 allt að 50% á sjö ára tímabili en sú skattlagning samrýmdist kröfum stjórnarskrár. Jafnvel þótt álagning stóreignaskatts gæti talist í andstöðu við stjórnarskrá í einstaka tilvikum, t.d. í tilviki tekjulágs eldri borgara sem á miklar eignir, þá yrði skatturinn ekki talinn ólögmætur í heild sinni. Hann fæli þá eingöngu í sér eignaupptöku í því tiltekna tilviki, en gera verður ráð fyrir því að almennt myndi fólk ekki eiga í teljandi vandræðum með að greiða lágan stóreignaskatt. Þá mætti væntanlega ætla að einstaklingur sem á hreina eign umfram 200 m.kr. ávaxti fé sitt með eðlilegum hætti, og nýti sér þau úrræði sem viðkomandi hefur til tekjuöflunar, t.d. með því að fá lífeyri úr almannatryggingakerfinu eða frá lífeyrissjóðum. Hér má nefna að þegar metið er hvort tekjur gjaldanda standi undir eignasköttum er litið til allra tekna, hvort sem þær eru skattlagðar í formi tekju- eða fjármagnstekjuskatts. Að þessu sögðu má benda á að hugsa mætti sér ýmsar útfærslur sem gætu stuðlað að auknu meðalhófi við álagningu stóreignaskatts. Sem dæmi má nefna að hækka mætti skattinn í skrefum til þess að gefa gjaldendum svigrúm til að aðlagast skattheimtunni. Þá mætti hugsa sér að gefa þeim gjaldendum sem sérstaklega háttar til um, t.d. þeir sem eru tekjulágir á tilteknu tímabili vegna sérstakra aðstæðna, heimild til þess að dreifa skattgreiðslum. Að lokum Það er viðfangsefni stjórnmálanna að deila um ágæti skattlagningar á borð við stóreignaskatta og er hér engin afstaða tekin til þess hvort slík skattheimta sé skynsamleg. Sindri er lektor við lagadeild Háskólans í Reykjavík. Víðir er dósent við lagadeild Háskóla Íslands.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun