Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar 4. ágúst 2025 10:03 Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Helen Ólafsdóttir Mest lesið Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Magnús og hálfsannleikurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Sjá meira
Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár.
Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun