Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar 4. ágúst 2025 10:03 Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Helen Ólafsdóttir Mest lesið Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Skoðun Austurland – þrælanýlenda Íslands Björn Ármann Ólafsson skrifar Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna er alvöru mál Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun 1984 og Hunger Games á sama sviðinu Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi aukinnar verndunar hafsvæða og leiðrétting Hrönn Egilsdóttir skrifar Skoðun Betri leið til einföldunar regluverks Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Af Millet-úlpum og öldrunarmálum Þröstur V. Söring skrifar Skoðun Charlie og sjúkleikaverksmiðjan Guðjón Eggert Agnarsson skrifar Skoðun Nú þarf bæði sleggju og vélsög Trausti Hjálmarsson,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Nútímaviðskipti og lögin sem gleymdist að uppfæra Fróði Steingrímsson skrifar Sjá meira
Það vakti athygli mína að utanríkisráðherra Íslands hefur í viðtali við The Economist lýst yfir stuðningi við stofnun leyniþjónustu á Íslandi. Vísir greindi svo frá þessu með fyrirsögninni: Þorgerður styður stofnun leyniþjónustu. Það sem veldur mér ugg og furðu er notkunin á orðinu „leyniþjónusta“. Þetta er orð sem engan veginn samrýmist nútímalegri opinberri stjórnsýslu sem á að byggjast á gagnsæi og lýðræðislegri ábyrgð. Í stað þess að tala um „leyni“ starfsemi þurfum við að ræða um greiningargetu, upplýsingasöfnun og áhættumat en allt innan ramma sem tryggir aðkomu Alþingis, virka eftirlitsaðila og lagaramma sem verndar réttindi borgaranna. Ef það er rétt skilið að hugmyndin sé að slíkur aðili yrði staðsettur undir utanríkisráðuneytið, verðum við að fá skýringar: Er verið að tala um að stíga skref í átt að stofnun erlends njósnaapparats? Er þá verið að íhuga að stjórnsýsla Íslands fari að starfrækja leynilegar aðgerðir erlendis? Hver eru þá „leyndarmálin“ sem á að sækjast eftir? Slíkar vangaveltur eiga ekkert erindi í alvarlega umræðu nema að vera grundvallaðar í þekkingu, nauðsyn og lýðræðislegum ferlum. Hingað til hefur umræðan verið yfirborðskennd og á köflum barnaleg. Það þarf vart að minna á að íslensk stjórnsýsla glímir nú þegar við skort á gagnsæi og ráðherrar fara með of víðtækar valdheimildir án nægs aðhalds. Dæmi um þetta má finna þegar að utanríkisráðherra, sem var í starfsstjórn og hafði þar með ekki formlegt umboð til að gera bindandi samninga, undirritaði fyrir luktum dyrum framlengingu á varnarsamningi við Bandaríkin án samráðs við Alþingi. Slík stjórnsýsla er lýðræðinu hættuleg. Þar af leiðandi er það afar óvarlegt að setja „leyndar“-starfsemi í hendur ráðuneytis sem þegar hefur brugðist trausti í mikilvægum öryggismálum. Við þurfum greiningargetu það er ljóst. Við þurfum að geta metið ógnir og stutt við ákvarðanatöku með vandaðri upplýsingavinnslu. En slíkt verður að gerast með aðkomu Alþingis og virkum lagaramma. Slík greining má ekki verða til í laumi og án opinnar umræðu með sérfræðingum, hagsmunaaðilum og almenningi. Það er líka mikilvægt að hafa í huga að flest lýðræðisríki í dag nota ekki orðið „leyni“ eða „secret“ í heitum leyni- eða öryggisþjónustu sinna. Bandaríkin, Frakkland, Þýskaland og fjöldi annarra ríkja kalla þessar stofnanir einfaldlega „greiningarstofnanir“ eða „öryggisstofnanir“. Undantekningarnar eru Bretland, þar sem MI6 heitir Secret Intelligence Service stofnað árið 1909, og Ástralía með Australian Secret Intelligence Service stofnað 1957. Það segir sitt að meirihluti lýðræðisríkja forðast að ramma slíka starfsemi inn í orðræðu um leynd og dularfullar aðgerðir. Það er vegna þess að slíkt grefur undan trausti og gagnsæi. En fyrst verðum við að skilgreina tilganginn: Er verið að tala um innlenda eða erlenda greiningarstarfsemi? Sjálf tel ég ekki þörf fyrir sérstaka erlenda njósnaþjónustu. Ísland getur byggt á samstarfi við erlendar greiningarstofnanir og sameiginlegri upplýsingamiðlun innan varnarsviðs utanríkisráðuneytisins. Ég tel okkur ekki hafa bolmagn né fé til að standa í eigin upplýsingaöflun erlendis svo vel sé. Það sem vantar miklu frekar er fagleg innlend greiningardeild sem vinnur náið með lögreglu, með áherslu á netógnir, skipulagða glæpastarfsemi og vaxandi öfgaöfl. Við verðum að horfast í augu við að samfélagið hefur tekið miklum breytingum síðustu tvo áratugi. Efnahagslegt misrétti, félagsleg útilokun og jaðarsetning fólks getur orðið undanfari öfgahreyfinga og við sjáum slíkt nú þegar gerast. Ísland hefur lítið sem ekkert gert til að greina þessi vandamál eða móta stefnu gegn þeim. Í stað þess að láta okkur dreyma um njósnamyndir úr kalda stríðinu, þurfum við að byggja greiningarstarfsemi okkar á íslenskum raunveruleika. Hún þarf að vera fagleg, opin gagnvart eftirliti og byggð á skýru hlutverki. Hún má aldrei verða verkfæri til að hefta tjáningarfrelsi, friðsamleg mótmæli eða borgaralega þátttöku. Við skulum hætta að tala um leyndarmál og byrja að tala um skynsemi. Við þurfum snjalla greiningu, ekki „leyniþjónustu“. Höfundur hefur starfað sem öryggis- og þróunarsérfræðingur fyrir Sameinuðu Þjóðirnar í 18 ár.
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar
Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar
Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun