Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar 3. júní 2025 07:32 Á bak við múra fangelsanna felst ekki eingöngu refsing heldur einnig tækifæri. Tækifæri til að vaxa, læra og breyta um stefnu í lífinu. Í íslenskum fangelsum er oftar en ekki lítið um raunveruleg úrræði sem styðja við slíka vegferð, en á sama tíma má sjá nýleg dæmi frá öðrum löndum um nýstárlegar og mannúðlegar leiðir til að styrkja fanga og auka möguleikaá betra lífi eftir afplánun, til dæmis með því að umbuna fyrir nám og lestrarhæfni. Þar er um að ræða endurhæfingu sem virkar. 1. Brasilía – Lestur sem styttir dóma Í Brasilíu geta fangar tekið þátt í verkefni sem kallast Refsilækkun fyrir lestur (sp. Remissão pela Leitura). Með því að lesa allt að tólf bækur á ári og skila rituðum samantektum sem standast mat fá þeir 4 daga styttingu af dómi fyrir hverja bók, samtals allt að 48 daga á ári. Markmiðið er að efla læsi og gagnrýna hugsun og stuðla að menntun í fangelsum. 2. Noregur – Menntun og sjálfsábyrgð Í Noregi er áhersla lögð á menntun og eðlilegt líf innan fangelsa. Fangar hafa aðgang að almennu menntakerfi og námsárangur hefur áhrif á mat á reynslulausn. Í fangelsum eins og Bastøy er félagsleg endurhæfing í fyrirrúmi og endurkomutíðni fanga þar er aðeins um 16% – með því lægsta sem þekkist. 3. Bandaríkin – Inneign fyrir menntunÍ Kaliforníu og fleiri ríkjum Bandaríkjanna er til kerfi þar sem föngum er umbunað með inneign (e. Merit Credits) fyrir þátttöku í námskeiðum, meðferðum, vinnu eða formlegu námi. Þetta getur dregið úr afplánunartíma þeirra um tugi daga á ári. 4. Svíþjóð – Náms- og starfsendurhæfing Svíþjóð hefur lagt áherslu á að fangar hafi tækifæri til að bæta menntun sína og vinna meðan á refsivist stendur. Námsþátttaka eykur líkur á reynslulausn og dregur úr endurkomu í fangelsi samkvæmt rannsóknum frá sænsku fangelsisyfirvöldunum. 5. Holland – Samfélagsverkefni og ábyrgðÍ Hollandi hafa fangar tækifæri til að vinna, læra og taka þátt í samfélagsverkefnum á meðan þeir afplána. Slíkt mat hefur áhrif á hvort og hvenær þeir fá reynslulausn og stuðlar að samfélagslegri ábyrgð. 6. Suður-Afríka – Bækur á bak við rimla Verkefnið Bækur á bak við rimla (e. Books Behind Bars) hvetur fanga til að lesa og taka þátt í umræðum um bókmenntir innan fangelsa. Þó að þátttakan leiði ekki beint til refsistyttingar er hún metin í matsferli um reynslulausn og getur haft djúp áhrif á sjálfsmynd og framtíðarvonir fanga. 7. Danmörk – Menntun sem hluti af daglegri afplánun Í Danmörku er menntun fanga lögbundin og skipulögð af fangelsismálayfirvöldum. Fangar hafa rétt og skyldu til að taka þátt í 37 klukkustunda vinnuviku sem getur samanstaðið af vinnu, meðferð eða menntun. Þetta er hluti af stefnu sem miðar að því að undirbúa fanga fyrir lífið eftir lausn og draga úr endurkomu í fangelsi. Menntun í dönskum fangelsum nær yfir fjölbreytt námskeið, þar á meðal: Grunnmenntun í dönsku, stærðfræði og upplýsingatækni. Sérkennsla fyrir fanga með lestrar- og skriftarörðugleika. Starfsmenntun í iðngreinum eins og trésmíði, málun, grafískri hönnun, matreiðslu og annarri iðnaðarvinnu. Framhaldsskólanám sem sjálfsnám, með stuðningi frá sjálfboðaliðum. Í sumum fangelsum er boðið upp á sérsniðin námskeið sem taka mið af þörfum og getu hvers fanga.Menntun og önnur afrek leiða til þess að fangar fái að fara fyrr í opnari úrræði og frekari leyfisúrræði.Þetta danska fyrirkomulag sýnir að menntun er öflugt tæki til endurhæfingar. Íslendingar geta tekið þetta sem hvatningu til að þróa sambærileg úrræði hér á landi þar sem menntun og verknám eru í fyrirrúmi í fangelsiskerfinu. Hvers vegna skiptir þetta máli? Við í Afstöðu, félagi um bætt fangelsismál, höfum ítrekað bent á að fangelsi verði að þjóna tilgangi endurhæfingar, ekki aðeins einangrunar. Þekking, læsi og tækifæri til vaxtar eru meðal öflugustu tækjanna til að draga úr endurteknum brotum. Ef fangi lærir að tjá sig, lesa betur og skrifa, opnast nýjar dyr. Dyr sem leiða til atvinnu, menntunar, sjálfsvirðingar og betri aðlögunar að samfélaginu eftir að í frelsið er komið. Að innleiða sambærileg úrræði á Íslandi gæti skilað auknum lífsgæðum fyrir fanga og samfélagið í heild. Þar að auki væru það skilaboð um að við trúum á annað tækifæri raunverulega en ekki bara refsingu.Því miður höfum við ekki verið heppin með menntamálaráðherra í gegnum tíðina. Undafarin ár hafa menntamálaráðherrar algjörlega brugðist í menntamálum fanga og þeir haft að engu lögbundna skyldu sína í menntamálum fanga. Nú er ný ríkisstjórn og bindum við miklar vonir við að hún lagi að einhverju leyti fangelsismálin og þar vegur mest að mínu mati að nýr menntamálaráðherra taki stór skref því menntun er vissulega máttur og fækkar glæpum. Hvað ef Ísland væri næst? Við erum að fara að byggja nýtt fangelsi fyrir um 30 milljarða og sitt sýnist hverjum með tilganginn og nauðsyn þess. Við ættum fyrst af öllu að hugsa um hvernig við byggjum upp einstaklinga innan fangelsanna. Við gætum sett á fót lítið tilraunaverkefni þar sem föngum stendur til boða að taka þátt í bókaverkefni eða fjarnámi með raunverulegum umbunum – þar sem góð frammistaða gæti stytt afplánun í skrefum. Er það ekki þess virði að prófa? Höfundur er formaður Afstöðu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Ingi Þóroddsson Fangelsismál Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Sjá meira
Á bak við múra fangelsanna felst ekki eingöngu refsing heldur einnig tækifæri. Tækifæri til að vaxa, læra og breyta um stefnu í lífinu. Í íslenskum fangelsum er oftar en ekki lítið um raunveruleg úrræði sem styðja við slíka vegferð, en á sama tíma má sjá nýleg dæmi frá öðrum löndum um nýstárlegar og mannúðlegar leiðir til að styrkja fanga og auka möguleikaá betra lífi eftir afplánun, til dæmis með því að umbuna fyrir nám og lestrarhæfni. Þar er um að ræða endurhæfingu sem virkar. 1. Brasilía – Lestur sem styttir dóma Í Brasilíu geta fangar tekið þátt í verkefni sem kallast Refsilækkun fyrir lestur (sp. Remissão pela Leitura). Með því að lesa allt að tólf bækur á ári og skila rituðum samantektum sem standast mat fá þeir 4 daga styttingu af dómi fyrir hverja bók, samtals allt að 48 daga á ári. Markmiðið er að efla læsi og gagnrýna hugsun og stuðla að menntun í fangelsum. 2. Noregur – Menntun og sjálfsábyrgð Í Noregi er áhersla lögð á menntun og eðlilegt líf innan fangelsa. Fangar hafa aðgang að almennu menntakerfi og námsárangur hefur áhrif á mat á reynslulausn. Í fangelsum eins og Bastøy er félagsleg endurhæfing í fyrirrúmi og endurkomutíðni fanga þar er aðeins um 16% – með því lægsta sem þekkist. 3. Bandaríkin – Inneign fyrir menntunÍ Kaliforníu og fleiri ríkjum Bandaríkjanna er til kerfi þar sem föngum er umbunað með inneign (e. Merit Credits) fyrir þátttöku í námskeiðum, meðferðum, vinnu eða formlegu námi. Þetta getur dregið úr afplánunartíma þeirra um tugi daga á ári. 4. Svíþjóð – Náms- og starfsendurhæfing Svíþjóð hefur lagt áherslu á að fangar hafi tækifæri til að bæta menntun sína og vinna meðan á refsivist stendur. Námsþátttaka eykur líkur á reynslulausn og dregur úr endurkomu í fangelsi samkvæmt rannsóknum frá sænsku fangelsisyfirvöldunum. 5. Holland – Samfélagsverkefni og ábyrgðÍ Hollandi hafa fangar tækifæri til að vinna, læra og taka þátt í samfélagsverkefnum á meðan þeir afplána. Slíkt mat hefur áhrif á hvort og hvenær þeir fá reynslulausn og stuðlar að samfélagslegri ábyrgð. 6. Suður-Afríka – Bækur á bak við rimla Verkefnið Bækur á bak við rimla (e. Books Behind Bars) hvetur fanga til að lesa og taka þátt í umræðum um bókmenntir innan fangelsa. Þó að þátttakan leiði ekki beint til refsistyttingar er hún metin í matsferli um reynslulausn og getur haft djúp áhrif á sjálfsmynd og framtíðarvonir fanga. 7. Danmörk – Menntun sem hluti af daglegri afplánun Í Danmörku er menntun fanga lögbundin og skipulögð af fangelsismálayfirvöldum. Fangar hafa rétt og skyldu til að taka þátt í 37 klukkustunda vinnuviku sem getur samanstaðið af vinnu, meðferð eða menntun. Þetta er hluti af stefnu sem miðar að því að undirbúa fanga fyrir lífið eftir lausn og draga úr endurkomu í fangelsi. Menntun í dönskum fangelsum nær yfir fjölbreytt námskeið, þar á meðal: Grunnmenntun í dönsku, stærðfræði og upplýsingatækni. Sérkennsla fyrir fanga með lestrar- og skriftarörðugleika. Starfsmenntun í iðngreinum eins og trésmíði, málun, grafískri hönnun, matreiðslu og annarri iðnaðarvinnu. Framhaldsskólanám sem sjálfsnám, með stuðningi frá sjálfboðaliðum. Í sumum fangelsum er boðið upp á sérsniðin námskeið sem taka mið af þörfum og getu hvers fanga.Menntun og önnur afrek leiða til þess að fangar fái að fara fyrr í opnari úrræði og frekari leyfisúrræði.Þetta danska fyrirkomulag sýnir að menntun er öflugt tæki til endurhæfingar. Íslendingar geta tekið þetta sem hvatningu til að þróa sambærileg úrræði hér á landi þar sem menntun og verknám eru í fyrirrúmi í fangelsiskerfinu. Hvers vegna skiptir þetta máli? Við í Afstöðu, félagi um bætt fangelsismál, höfum ítrekað bent á að fangelsi verði að þjóna tilgangi endurhæfingar, ekki aðeins einangrunar. Þekking, læsi og tækifæri til vaxtar eru meðal öflugustu tækjanna til að draga úr endurteknum brotum. Ef fangi lærir að tjá sig, lesa betur og skrifa, opnast nýjar dyr. Dyr sem leiða til atvinnu, menntunar, sjálfsvirðingar og betri aðlögunar að samfélaginu eftir að í frelsið er komið. Að innleiða sambærileg úrræði á Íslandi gæti skilað auknum lífsgæðum fyrir fanga og samfélagið í heild. Þar að auki væru það skilaboð um að við trúum á annað tækifæri raunverulega en ekki bara refsingu.Því miður höfum við ekki verið heppin með menntamálaráðherra í gegnum tíðina. Undafarin ár hafa menntamálaráðherrar algjörlega brugðist í menntamálum fanga og þeir haft að engu lögbundna skyldu sína í menntamálum fanga. Nú er ný ríkisstjórn og bindum við miklar vonir við að hún lagi að einhverju leyti fangelsismálin og þar vegur mest að mínu mati að nýr menntamálaráðherra taki stór skref því menntun er vissulega máttur og fækkar glæpum. Hvað ef Ísland væri næst? Við erum að fara að byggja nýtt fangelsi fyrir um 30 milljarða og sitt sýnist hverjum með tilganginn og nauðsyn þess. Við ættum fyrst af öllu að hugsa um hvernig við byggjum upp einstaklinga innan fangelsanna. Við gætum sett á fót lítið tilraunaverkefni þar sem föngum stendur til boða að taka þátt í bókaverkefni eða fjarnámi með raunverulegum umbunum – þar sem góð frammistaða gæti stytt afplánun í skrefum. Er það ekki þess virði að prófa? Höfundur er formaður Afstöðu.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun