Samfélag sem týnir sjálfu sér Viðar Halldórsson skrifar 5. september 2024 12:01 Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Streita og kulnun Mest lesið Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson Skoðun Skoðun Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fasteignagjöld eru lág í Reykjavík Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gerræðisleg áform í anda Ráðstjórnarríkjanna Guðmundur Fertram Sigurjónsson skrifar Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Nýbakaðir foreldrar og óbökuð loforð Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Samkeppnin tryggir hag neytenda Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Stóðhryssur ekki moldvörpur Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Við getum gert betur Einar Bárðarson skrifar Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Ábyrg stefna í útlendingamálum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Týndu hermennirnir okkar Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Gerist þetta aftur á morgun? Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Staða þorpshálfvita er laus til umsóknar Jón Daníelsson skrifar Sjá meira
Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið.
Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar
Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar
Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar
Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar
Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín Skoðun