Samfélag sem týnir sjálfu sér Viðar Halldórsson skrifar 5. september 2024 12:01 Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson Skoðun Hver er ég og hvert er ég að fara? Ellý Tómasdóttir Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Mikilvægi íþróttafélaga Lárus Sigurðsson Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir Skoðun Þjóðin slæst við elda: Hvar er Alþingi? Baldur Borgþórsson Skoðun Vextir niðurlægja og drepa Einar Baldvin Árnason Skoðun Skoðun Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Taugatýpísk forréttindi Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Hver er ég og hvert er ég að fara? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Að hjálpa fólki að standa á eigin fótum Jón Þór Kristjánsson skrifar Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun „Heimferða- og fylgdadeild“ Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Til varnar mennsku kúgarans Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens skrifar Skoðun Engum til sóma Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Vernd náttúrunnar er ákvörðun Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hver er okkar ábyrgð á ofbeldi meðal barna Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Er verkalýðsbarátta á Íslandi að hnigna? Sverrir Fannberg Júlíusson skrifar Skoðun Má ekkert gera fyrir millistéttina? Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Milljarðarnir óteljandi og bókun 35 Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Háskólinn sveik stúdenta um góðar samgöngur Guðni Thorlacius,Katla Ólafsdóttir skrifar Skoðun „Bara“ kennari Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin slæst við elda: Hvar er Alþingi? Baldur Borgþórsson skrifar Skoðun Yazan Tamimi – spegill á sjálfsmynd þjóðar Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Hvað er niðurskurðarstefna? Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Framtíðin liggur í bættri nýtingu auðlinda Helga Kristín Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Öryggi sjúklinga – gerum og greinum betur Alma D. Möller skrifar Sjá meira
Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið.
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar