Stjórnsýsluákvörðun veldur afsögn Haukur Arnþórsson skrifar 11. október 2023 10:31 Fram kom hjá stjórnmálafræðingum í fjölmiðlum í gær (10. okt. 2023) að þeir teldu úrskurð Umboðsmanns Alþingis um vanhæfi fjármála- og viðskiptaráðherra við sölu í hlut ríkisins í Íslandsbanka veikt tilefni til afsagnar. Þarna skín í gegn hin landlæga áhersla á að úrlausnarefni í opinberu lífi séu leyst sem stjórnmálaleg mál – en ekki sem stjórnsýslumál. Þetta er ekki hin norræna og því síður hin evrópska nálgun. Við löggjafarstörf: lagasetningu, reglusetningu og ákvarðanatöku Alþingis, gilda jafnan ekki stjórnsýslureglur, heldur starfa alþingismenn – sem beinir fulltrúar þjóðarinnar – við nánast algert regluleysi. Ein hæfisregla gildir: að þeir mega ekki samþykkja fjárveitingar til sjálfs sín. Þetta kemur jafnan ekki að sök, lög eru yfirleitt almenn og varða alla, en ákveðin lög eru þó sértæk, t.d. ýmis ákvæði fjárlaga. Alþingi getur þó orðið að setja lög um ákveðna starfsemi – jafnvel sem aðeins einn aðili starfar við – og er þá talað um sérlög. Sjaldgæft er að Alþingi misnoti þetta regluleysi – þó hef ég talað fyrir því að þingið setji sér ákveðnar lágmarksreglur – en tvennt hefur hent. Annars vegar að þingmenn hafa samþykkt löggjöf sem hefur bein áhrif á ársreikning fyrirtækja í þeirra eigu, þetta gerðist aðallega áður fyrr meðan þingmenn voru í atvinnurekstri, t.d. bændur eða útgerðarmenn. En í seinni tíð hefur meira borið á því að þingið svifti framkvæmdarvaldið ákvörðunarvaldi sínu og breyti niðurstöðum þess. Það er þó stjórnarskrárbrot, brýtur á hlutverkaskiptingu valdsþátta ríkisins. Dæmi um slíkt er þegar Alþingi keyrði yfir ógildingu Úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála varðandi fiskeldi 9. okt. 2018. Það var afdrifarík brot – en úrskurðarnefndin felldi leyfið úr gildi af því að aðrir valkostir en sjóeldi – t.d. geldfiskeldi eða landeldi – höfðu ekki verið rannsakaðir og metnir, lagaskylda var að leggja fram ólíka valkosti. Þá hefur Alþingi keyrt yfir ákvarðanir kjaranefnda framkvæmdavaldsins. Þessar ákvarðanir eru ekki aðeins stjórnarskrárbrot heldur eru þær eðli málsins samkvæmt afturvirkar, sem jafnan er lögbrot. Þessa tilhneigingu stjórnmálamanna - að stjórnmálavæða stjórnsýsluákvarðanir framkvæmdarvaldsins - eru valdníðsla af því tagi sem stjórnsýslufræðingar og lögfræðingar þjóðarinnar geta varla látið óátalda. Full ástæða er til að þessi hópur láti meira til sín taka í opinberri umræðu og ryðji sér eðlilegt pláss í fjölmiðlum – á kostnað stjórnmálafræðinga, sem hafa setið sem fastast við að túlka stjórnsýsluákvarðanir og þá þannig að um stjórnmálaákvarðanir sé að ræða. Ekki er það til að bæta stjórnmálin. Á eftirfarandi mynd kemur fram að allt aðrar reglur gilda fyrir framkvæmd laga hjá framkvæmdarvaldinu – það sem við köllum stjórnsýslu – en fyrir löggjafarvaldið. Fyrir kemur að ráðherrar átta sig ekki á þeim reglumun sem er milli valdsþáttanna og haga sér sem ráðherrar eins og þeir búi í regluleysi þingsins. Nýleg dæmi eru um þetta. Þá stranda verk þeirra jafnan á stjórnsýslureglum. Tilhneiging stjórnmálamanna – að stjórnmálavæða ákvarðanatöku - smitar vissulega allt stjórnkerfið og allar kæruleiðir sem varða framkvæmd stjórnsýslureglna eru yfirfullar og málsmeðferðatími langur. Engu að síður er það svo að Stjórnarráðið og stofnanir þess framkvæma stjórnsýslureglur skást allra – en staðan er hörmuleg hvað varðar réttindi aðila á sveitarstjórnarstiginu, þar sem stjórnmálavæðing umlykur allt. Uppbygging fagstofnan á sveitarstjórnarstiginu gengur hægt og þær eru jafnan stoðdeildir fyrir stjórnmálin – en ekki sjálfstæðar stofnanir sem taka endanlegar ákvarðanir um framkvæmd regluverks. Segja má með ákveðinni einföldun – að tilhneiging sé til þess að stjórnmál taki ákvarðanir í hverju úrlausnarefni fyrir sig, þá jafnvel á grundvelli geðþótta eða stjórnmálalegra sjónarmiða – meðan almenningur og aðilar eiga ríkan rétt til faglegrar og samræmdrar ákvörðunartöku. Þetta þarf að hafa í huga þegar ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra um að segja af sér er skoðuð. Í þessu efni virðir hann úrskurð Umboðsmanns um framkvæmd stjórnsýslu – en Alþingi setti upp embætti Umboðsmanns einmitt í því skyni að fylgjast með framkvæmd stjórnsýslunnar og meta hana. Þetta er nákvæmlega það sem við viljum sjá til stjórnmálamanna. Þótt forsætisráðherra hafi sagt í sjónvarpsfréttum kl. 22:00 í gærkvöldi að ákvörðun fjármálaráðherra hafi ekki fordæmisgildi þá eru þau orð varla réttmæt. Í því efni er forsætisráðherra væntanlega í pólitík og þykist vita skömmina upp á matvælaráðherra, sem stöðvaði hvalveiðar á vafasaman hátt í vor – mál sem Umboðsmaður er með til úrskurðar. Að öllu samanlögð er ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra stórt framfaraskref í siðvæðingu stjórnmálanna, skref sem við stjórnsýslufræðingar höfum beðið eftir. Mikilvægt er að sterkustu aðilarnir í þjóðfélaginu lúti því stjórnkerfi og eftirlitskerfi sem við lýði er – en við höfum séð árásir útgerðarfyrirtækis á Seðlabankann, alþjóðlegs líftæknifyrirtækis á Persónuvernd og nú síðast árásir atvinnulífsins á Samkeppniseftirlitsins. Ákvörðun ráðherrans gengur gegn baráttu aðila gegn stjórnkerfinu – en er í takt við góða framkvæmd stjórnmála og stjórnsýslu. Að lokum þetta: Stærstu fyrirtæki frjálsa heimsins vinna kappsamlega með þjóðfélögum sínum, reglusetningu þeirra og eftirliti – og má nefna stóru fyrirtækin í upplýsingtækni til marks um þetta. Hver einasta regla og dómur ESB í garð fyrirtækjanna eru þeim lög. Þá ganga þessi fyrirtæki enn lengra, eru með öfluga sjóði til að styðja við þjóðfélagsleg verkefni og mannúðarverkefni. Við viljum sjá þetta andrúmsloft koma til Íslands, til íslenskra stórfyrirtækja og að þau hætti að ráðast að eðlilegum ákvörðun stjórnsýslunnar. Ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra er í þessu efni kærkomin fyrirmynd íslenskra stjórnmála. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og starfar við ReykjavíkurAkademíuna (haukura@haukura.is). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Haukur Arnþórsson Afsögn Bjarna sem fjármálaráðherra Stjórnsýsla Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur Umboðsmaður Alþingis Mest lesið Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson Skoðun Skoðun Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Sjá meira
Fram kom hjá stjórnmálafræðingum í fjölmiðlum í gær (10. okt. 2023) að þeir teldu úrskurð Umboðsmanns Alþingis um vanhæfi fjármála- og viðskiptaráðherra við sölu í hlut ríkisins í Íslandsbanka veikt tilefni til afsagnar. Þarna skín í gegn hin landlæga áhersla á að úrlausnarefni í opinberu lífi séu leyst sem stjórnmálaleg mál – en ekki sem stjórnsýslumál. Þetta er ekki hin norræna og því síður hin evrópska nálgun. Við löggjafarstörf: lagasetningu, reglusetningu og ákvarðanatöku Alþingis, gilda jafnan ekki stjórnsýslureglur, heldur starfa alþingismenn – sem beinir fulltrúar þjóðarinnar – við nánast algert regluleysi. Ein hæfisregla gildir: að þeir mega ekki samþykkja fjárveitingar til sjálfs sín. Þetta kemur jafnan ekki að sök, lög eru yfirleitt almenn og varða alla, en ákveðin lög eru þó sértæk, t.d. ýmis ákvæði fjárlaga. Alþingi getur þó orðið að setja lög um ákveðna starfsemi – jafnvel sem aðeins einn aðili starfar við – og er þá talað um sérlög. Sjaldgæft er að Alþingi misnoti þetta regluleysi – þó hef ég talað fyrir því að þingið setji sér ákveðnar lágmarksreglur – en tvennt hefur hent. Annars vegar að þingmenn hafa samþykkt löggjöf sem hefur bein áhrif á ársreikning fyrirtækja í þeirra eigu, þetta gerðist aðallega áður fyrr meðan þingmenn voru í atvinnurekstri, t.d. bændur eða útgerðarmenn. En í seinni tíð hefur meira borið á því að þingið svifti framkvæmdarvaldið ákvörðunarvaldi sínu og breyti niðurstöðum þess. Það er þó stjórnarskrárbrot, brýtur á hlutverkaskiptingu valdsþátta ríkisins. Dæmi um slíkt er þegar Alþingi keyrði yfir ógildingu Úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála varðandi fiskeldi 9. okt. 2018. Það var afdrifarík brot – en úrskurðarnefndin felldi leyfið úr gildi af því að aðrir valkostir en sjóeldi – t.d. geldfiskeldi eða landeldi – höfðu ekki verið rannsakaðir og metnir, lagaskylda var að leggja fram ólíka valkosti. Þá hefur Alþingi keyrt yfir ákvarðanir kjaranefnda framkvæmdavaldsins. Þessar ákvarðanir eru ekki aðeins stjórnarskrárbrot heldur eru þær eðli málsins samkvæmt afturvirkar, sem jafnan er lögbrot. Þessa tilhneigingu stjórnmálamanna - að stjórnmálavæða stjórnsýsluákvarðanir framkvæmdarvaldsins - eru valdníðsla af því tagi sem stjórnsýslufræðingar og lögfræðingar þjóðarinnar geta varla látið óátalda. Full ástæða er til að þessi hópur láti meira til sín taka í opinberri umræðu og ryðji sér eðlilegt pláss í fjölmiðlum – á kostnað stjórnmálafræðinga, sem hafa setið sem fastast við að túlka stjórnsýsluákvarðanir og þá þannig að um stjórnmálaákvarðanir sé að ræða. Ekki er það til að bæta stjórnmálin. Á eftirfarandi mynd kemur fram að allt aðrar reglur gilda fyrir framkvæmd laga hjá framkvæmdarvaldinu – það sem við köllum stjórnsýslu – en fyrir löggjafarvaldið. Fyrir kemur að ráðherrar átta sig ekki á þeim reglumun sem er milli valdsþáttanna og haga sér sem ráðherrar eins og þeir búi í regluleysi þingsins. Nýleg dæmi eru um þetta. Þá stranda verk þeirra jafnan á stjórnsýslureglum. Tilhneiging stjórnmálamanna – að stjórnmálavæða ákvarðanatöku - smitar vissulega allt stjórnkerfið og allar kæruleiðir sem varða framkvæmd stjórnsýslureglna eru yfirfullar og málsmeðferðatími langur. Engu að síður er það svo að Stjórnarráðið og stofnanir þess framkvæma stjórnsýslureglur skást allra – en staðan er hörmuleg hvað varðar réttindi aðila á sveitarstjórnarstiginu, þar sem stjórnmálavæðing umlykur allt. Uppbygging fagstofnan á sveitarstjórnarstiginu gengur hægt og þær eru jafnan stoðdeildir fyrir stjórnmálin – en ekki sjálfstæðar stofnanir sem taka endanlegar ákvarðanir um framkvæmd regluverks. Segja má með ákveðinni einföldun – að tilhneiging sé til þess að stjórnmál taki ákvarðanir í hverju úrlausnarefni fyrir sig, þá jafnvel á grundvelli geðþótta eða stjórnmálalegra sjónarmiða – meðan almenningur og aðilar eiga ríkan rétt til faglegrar og samræmdrar ákvörðunartöku. Þetta þarf að hafa í huga þegar ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra um að segja af sér er skoðuð. Í þessu efni virðir hann úrskurð Umboðsmanns um framkvæmd stjórnsýslu – en Alþingi setti upp embætti Umboðsmanns einmitt í því skyni að fylgjast með framkvæmd stjórnsýslunnar og meta hana. Þetta er nákvæmlega það sem við viljum sjá til stjórnmálamanna. Þótt forsætisráðherra hafi sagt í sjónvarpsfréttum kl. 22:00 í gærkvöldi að ákvörðun fjármálaráðherra hafi ekki fordæmisgildi þá eru þau orð varla réttmæt. Í því efni er forsætisráðherra væntanlega í pólitík og þykist vita skömmina upp á matvælaráðherra, sem stöðvaði hvalveiðar á vafasaman hátt í vor – mál sem Umboðsmaður er með til úrskurðar. Að öllu samanlögð er ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra stórt framfaraskref í siðvæðingu stjórnmálanna, skref sem við stjórnsýslufræðingar höfum beðið eftir. Mikilvægt er að sterkustu aðilarnir í þjóðfélaginu lúti því stjórnkerfi og eftirlitskerfi sem við lýði er – en við höfum séð árásir útgerðarfyrirtækis á Seðlabankann, alþjóðlegs líftæknifyrirtækis á Persónuvernd og nú síðast árásir atvinnulífsins á Samkeppniseftirlitsins. Ákvörðun ráðherrans gengur gegn baráttu aðila gegn stjórnkerfinu – en er í takt við góða framkvæmd stjórnmála og stjórnsýslu. Að lokum þetta: Stærstu fyrirtæki frjálsa heimsins vinna kappsamlega með þjóðfélögum sínum, reglusetningu þeirra og eftirliti – og má nefna stóru fyrirtækin í upplýsingtækni til marks um þetta. Hver einasta regla og dómur ESB í garð fyrirtækjanna eru þeim lög. Þá ganga þessi fyrirtæki enn lengra, eru með öfluga sjóði til að styðja við þjóðfélagsleg verkefni og mannúðarverkefni. Við viljum sjá þetta andrúmsloft koma til Íslands, til íslenskra stórfyrirtækja og að þau hætti að ráðast að eðlilegum ákvörðun stjórnsýslunnar. Ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra er í þessu efni kærkomin fyrirmynd íslenskra stjórnmála. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og starfar við ReykjavíkurAkademíuna (haukura@haukura.is).
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun