Stjórnsýsluákvörðun veldur afsögn Haukur Arnþórsson skrifar 11. október 2023 10:31 Fram kom hjá stjórnmálafræðingum í fjölmiðlum í gær (10. okt. 2023) að þeir teldu úrskurð Umboðsmanns Alþingis um vanhæfi fjármála- og viðskiptaráðherra við sölu í hlut ríkisins í Íslandsbanka veikt tilefni til afsagnar. Þarna skín í gegn hin landlæga áhersla á að úrlausnarefni í opinberu lífi séu leyst sem stjórnmálaleg mál – en ekki sem stjórnsýslumál. Þetta er ekki hin norræna og því síður hin evrópska nálgun. Við löggjafarstörf: lagasetningu, reglusetningu og ákvarðanatöku Alþingis, gilda jafnan ekki stjórnsýslureglur, heldur starfa alþingismenn – sem beinir fulltrúar þjóðarinnar – við nánast algert regluleysi. Ein hæfisregla gildir: að þeir mega ekki samþykkja fjárveitingar til sjálfs sín. Þetta kemur jafnan ekki að sök, lög eru yfirleitt almenn og varða alla, en ákveðin lög eru þó sértæk, t.d. ýmis ákvæði fjárlaga. Alþingi getur þó orðið að setja lög um ákveðna starfsemi – jafnvel sem aðeins einn aðili starfar við – og er þá talað um sérlög. Sjaldgæft er að Alþingi misnoti þetta regluleysi – þó hef ég talað fyrir því að þingið setji sér ákveðnar lágmarksreglur – en tvennt hefur hent. Annars vegar að þingmenn hafa samþykkt löggjöf sem hefur bein áhrif á ársreikning fyrirtækja í þeirra eigu, þetta gerðist aðallega áður fyrr meðan þingmenn voru í atvinnurekstri, t.d. bændur eða útgerðarmenn. En í seinni tíð hefur meira borið á því að þingið svifti framkvæmdarvaldið ákvörðunarvaldi sínu og breyti niðurstöðum þess. Það er þó stjórnarskrárbrot, brýtur á hlutverkaskiptingu valdsþátta ríkisins. Dæmi um slíkt er þegar Alþingi keyrði yfir ógildingu Úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála varðandi fiskeldi 9. okt. 2018. Það var afdrifarík brot – en úrskurðarnefndin felldi leyfið úr gildi af því að aðrir valkostir en sjóeldi – t.d. geldfiskeldi eða landeldi – höfðu ekki verið rannsakaðir og metnir, lagaskylda var að leggja fram ólíka valkosti. Þá hefur Alþingi keyrt yfir ákvarðanir kjaranefnda framkvæmdavaldsins. Þessar ákvarðanir eru ekki aðeins stjórnarskrárbrot heldur eru þær eðli málsins samkvæmt afturvirkar, sem jafnan er lögbrot. Þessa tilhneigingu stjórnmálamanna - að stjórnmálavæða stjórnsýsluákvarðanir framkvæmdarvaldsins - eru valdníðsla af því tagi sem stjórnsýslufræðingar og lögfræðingar þjóðarinnar geta varla látið óátalda. Full ástæða er til að þessi hópur láti meira til sín taka í opinberri umræðu og ryðji sér eðlilegt pláss í fjölmiðlum – á kostnað stjórnmálafræðinga, sem hafa setið sem fastast við að túlka stjórnsýsluákvarðanir og þá þannig að um stjórnmálaákvarðanir sé að ræða. Ekki er það til að bæta stjórnmálin. Á eftirfarandi mynd kemur fram að allt aðrar reglur gilda fyrir framkvæmd laga hjá framkvæmdarvaldinu – það sem við köllum stjórnsýslu – en fyrir löggjafarvaldið. Fyrir kemur að ráðherrar átta sig ekki á þeim reglumun sem er milli valdsþáttanna og haga sér sem ráðherrar eins og þeir búi í regluleysi þingsins. Nýleg dæmi eru um þetta. Þá stranda verk þeirra jafnan á stjórnsýslureglum. Tilhneiging stjórnmálamanna – að stjórnmálavæða ákvarðanatöku - smitar vissulega allt stjórnkerfið og allar kæruleiðir sem varða framkvæmd stjórnsýslureglna eru yfirfullar og málsmeðferðatími langur. Engu að síður er það svo að Stjórnarráðið og stofnanir þess framkvæma stjórnsýslureglur skást allra – en staðan er hörmuleg hvað varðar réttindi aðila á sveitarstjórnarstiginu, þar sem stjórnmálavæðing umlykur allt. Uppbygging fagstofnan á sveitarstjórnarstiginu gengur hægt og þær eru jafnan stoðdeildir fyrir stjórnmálin – en ekki sjálfstæðar stofnanir sem taka endanlegar ákvarðanir um framkvæmd regluverks. Segja má með ákveðinni einföldun – að tilhneiging sé til þess að stjórnmál taki ákvarðanir í hverju úrlausnarefni fyrir sig, þá jafnvel á grundvelli geðþótta eða stjórnmálalegra sjónarmiða – meðan almenningur og aðilar eiga ríkan rétt til faglegrar og samræmdrar ákvörðunartöku. Þetta þarf að hafa í huga þegar ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra um að segja af sér er skoðuð. Í þessu efni virðir hann úrskurð Umboðsmanns um framkvæmd stjórnsýslu – en Alþingi setti upp embætti Umboðsmanns einmitt í því skyni að fylgjast með framkvæmd stjórnsýslunnar og meta hana. Þetta er nákvæmlega það sem við viljum sjá til stjórnmálamanna. Þótt forsætisráðherra hafi sagt í sjónvarpsfréttum kl. 22:00 í gærkvöldi að ákvörðun fjármálaráðherra hafi ekki fordæmisgildi þá eru þau orð varla réttmæt. Í því efni er forsætisráðherra væntanlega í pólitík og þykist vita skömmina upp á matvælaráðherra, sem stöðvaði hvalveiðar á vafasaman hátt í vor – mál sem Umboðsmaður er með til úrskurðar. Að öllu samanlögð er ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra stórt framfaraskref í siðvæðingu stjórnmálanna, skref sem við stjórnsýslufræðingar höfum beðið eftir. Mikilvægt er að sterkustu aðilarnir í þjóðfélaginu lúti því stjórnkerfi og eftirlitskerfi sem við lýði er – en við höfum séð árásir útgerðarfyrirtækis á Seðlabankann, alþjóðlegs líftæknifyrirtækis á Persónuvernd og nú síðast árásir atvinnulífsins á Samkeppniseftirlitsins. Ákvörðun ráðherrans gengur gegn baráttu aðila gegn stjórnkerfinu – en er í takt við góða framkvæmd stjórnmála og stjórnsýslu. Að lokum þetta: Stærstu fyrirtæki frjálsa heimsins vinna kappsamlega með þjóðfélögum sínum, reglusetningu þeirra og eftirliti – og má nefna stóru fyrirtækin í upplýsingtækni til marks um þetta. Hver einasta regla og dómur ESB í garð fyrirtækjanna eru þeim lög. Þá ganga þessi fyrirtæki enn lengra, eru með öfluga sjóði til að styðja við þjóðfélagsleg verkefni og mannúðarverkefni. Við viljum sjá þetta andrúmsloft koma til Íslands, til íslenskra stórfyrirtækja og að þau hætti að ráðast að eðlilegum ákvörðun stjórnsýslunnar. Ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra er í þessu efni kærkomin fyrirmynd íslenskra stjórnmála. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og starfar við ReykjavíkurAkademíuna (haukura@haukura.is). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Haukur Arnþórsson Afsögn Bjarna sem fjármálaráðherra Stjórnsýsla Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur Umboðsmaður Alþingis Mest lesið Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson skrifar Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason skrifar Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson skrifar Skoðun Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Sjá meira
Fram kom hjá stjórnmálafræðingum í fjölmiðlum í gær (10. okt. 2023) að þeir teldu úrskurð Umboðsmanns Alþingis um vanhæfi fjármála- og viðskiptaráðherra við sölu í hlut ríkisins í Íslandsbanka veikt tilefni til afsagnar. Þarna skín í gegn hin landlæga áhersla á að úrlausnarefni í opinberu lífi séu leyst sem stjórnmálaleg mál – en ekki sem stjórnsýslumál. Þetta er ekki hin norræna og því síður hin evrópska nálgun. Við löggjafarstörf: lagasetningu, reglusetningu og ákvarðanatöku Alþingis, gilda jafnan ekki stjórnsýslureglur, heldur starfa alþingismenn – sem beinir fulltrúar þjóðarinnar – við nánast algert regluleysi. Ein hæfisregla gildir: að þeir mega ekki samþykkja fjárveitingar til sjálfs sín. Þetta kemur jafnan ekki að sök, lög eru yfirleitt almenn og varða alla, en ákveðin lög eru þó sértæk, t.d. ýmis ákvæði fjárlaga. Alþingi getur þó orðið að setja lög um ákveðna starfsemi – jafnvel sem aðeins einn aðili starfar við – og er þá talað um sérlög. Sjaldgæft er að Alþingi misnoti þetta regluleysi – þó hef ég talað fyrir því að þingið setji sér ákveðnar lágmarksreglur – en tvennt hefur hent. Annars vegar að þingmenn hafa samþykkt löggjöf sem hefur bein áhrif á ársreikning fyrirtækja í þeirra eigu, þetta gerðist aðallega áður fyrr meðan þingmenn voru í atvinnurekstri, t.d. bændur eða útgerðarmenn. En í seinni tíð hefur meira borið á því að þingið svifti framkvæmdarvaldið ákvörðunarvaldi sínu og breyti niðurstöðum þess. Það er þó stjórnarskrárbrot, brýtur á hlutverkaskiptingu valdsþátta ríkisins. Dæmi um slíkt er þegar Alþingi keyrði yfir ógildingu Úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála varðandi fiskeldi 9. okt. 2018. Það var afdrifarík brot – en úrskurðarnefndin felldi leyfið úr gildi af því að aðrir valkostir en sjóeldi – t.d. geldfiskeldi eða landeldi – höfðu ekki verið rannsakaðir og metnir, lagaskylda var að leggja fram ólíka valkosti. Þá hefur Alþingi keyrt yfir ákvarðanir kjaranefnda framkvæmdavaldsins. Þessar ákvarðanir eru ekki aðeins stjórnarskrárbrot heldur eru þær eðli málsins samkvæmt afturvirkar, sem jafnan er lögbrot. Þessa tilhneigingu stjórnmálamanna - að stjórnmálavæða stjórnsýsluákvarðanir framkvæmdarvaldsins - eru valdníðsla af því tagi sem stjórnsýslufræðingar og lögfræðingar þjóðarinnar geta varla látið óátalda. Full ástæða er til að þessi hópur láti meira til sín taka í opinberri umræðu og ryðji sér eðlilegt pláss í fjölmiðlum – á kostnað stjórnmálafræðinga, sem hafa setið sem fastast við að túlka stjórnsýsluákvarðanir og þá þannig að um stjórnmálaákvarðanir sé að ræða. Ekki er það til að bæta stjórnmálin. Á eftirfarandi mynd kemur fram að allt aðrar reglur gilda fyrir framkvæmd laga hjá framkvæmdarvaldinu – það sem við köllum stjórnsýslu – en fyrir löggjafarvaldið. Fyrir kemur að ráðherrar átta sig ekki á þeim reglumun sem er milli valdsþáttanna og haga sér sem ráðherrar eins og þeir búi í regluleysi þingsins. Nýleg dæmi eru um þetta. Þá stranda verk þeirra jafnan á stjórnsýslureglum. Tilhneiging stjórnmálamanna – að stjórnmálavæða ákvarðanatöku - smitar vissulega allt stjórnkerfið og allar kæruleiðir sem varða framkvæmd stjórnsýslureglna eru yfirfullar og málsmeðferðatími langur. Engu að síður er það svo að Stjórnarráðið og stofnanir þess framkvæma stjórnsýslureglur skást allra – en staðan er hörmuleg hvað varðar réttindi aðila á sveitarstjórnarstiginu, þar sem stjórnmálavæðing umlykur allt. Uppbygging fagstofnan á sveitarstjórnarstiginu gengur hægt og þær eru jafnan stoðdeildir fyrir stjórnmálin – en ekki sjálfstæðar stofnanir sem taka endanlegar ákvarðanir um framkvæmd regluverks. Segja má með ákveðinni einföldun – að tilhneiging sé til þess að stjórnmál taki ákvarðanir í hverju úrlausnarefni fyrir sig, þá jafnvel á grundvelli geðþótta eða stjórnmálalegra sjónarmiða – meðan almenningur og aðilar eiga ríkan rétt til faglegrar og samræmdrar ákvörðunartöku. Þetta þarf að hafa í huga þegar ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra um að segja af sér er skoðuð. Í þessu efni virðir hann úrskurð Umboðsmanns um framkvæmd stjórnsýslu – en Alþingi setti upp embætti Umboðsmanns einmitt í því skyni að fylgjast með framkvæmd stjórnsýslunnar og meta hana. Þetta er nákvæmlega það sem við viljum sjá til stjórnmálamanna. Þótt forsætisráðherra hafi sagt í sjónvarpsfréttum kl. 22:00 í gærkvöldi að ákvörðun fjármálaráðherra hafi ekki fordæmisgildi þá eru þau orð varla réttmæt. Í því efni er forsætisráðherra væntanlega í pólitík og þykist vita skömmina upp á matvælaráðherra, sem stöðvaði hvalveiðar á vafasaman hátt í vor – mál sem Umboðsmaður er með til úrskurðar. Að öllu samanlögð er ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra stórt framfaraskref í siðvæðingu stjórnmálanna, skref sem við stjórnsýslufræðingar höfum beðið eftir. Mikilvægt er að sterkustu aðilarnir í þjóðfélaginu lúti því stjórnkerfi og eftirlitskerfi sem við lýði er – en við höfum séð árásir útgerðarfyrirtækis á Seðlabankann, alþjóðlegs líftæknifyrirtækis á Persónuvernd og nú síðast árásir atvinnulífsins á Samkeppniseftirlitsins. Ákvörðun ráðherrans gengur gegn baráttu aðila gegn stjórnkerfinu – en er í takt við góða framkvæmd stjórnmála og stjórnsýslu. Að lokum þetta: Stærstu fyrirtæki frjálsa heimsins vinna kappsamlega með þjóðfélögum sínum, reglusetningu þeirra og eftirliti – og má nefna stóru fyrirtækin í upplýsingtækni til marks um þetta. Hver einasta regla og dómur ESB í garð fyrirtækjanna eru þeim lög. Þá ganga þessi fyrirtæki enn lengra, eru með öfluga sjóði til að styðja við þjóðfélagsleg verkefni og mannúðarverkefni. Við viljum sjá þetta andrúmsloft koma til Íslands, til íslenskra stórfyrirtækja og að þau hætti að ráðast að eðlilegum ákvörðun stjórnsýslunnar. Ákvörðun fjármála- og efnahagsráðherra er í þessu efni kærkomin fyrirmynd íslenskra stjórnmála. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og starfar við ReykjavíkurAkademíuna (haukura@haukura.is).
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun
Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun
Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun