Ungur aldur mjög mikil­væg refsi­á­kvörðunar­á­stæða

„Aldur er mjög mikilvæg refsiákvörðunarástæða þegar kemur að ungum brotamönnum og mun algengara er að þeir sem eru ungir að árum séu dæmdir bæði til vægari refsingar sem og að hún sé skilorðsbundin,“ segir Jón Þór Ólason, lektor í refsirétti við Háskóla Íslands.

Þetta á einkum við um þá sem eru undir átján ára aldri, ólögráða brotamönnum. Bendir Jón Þór á 2. tölulið 1. málsgreinar 74. greinar almennra hegningarlaga þar sem segir að aldrei megi dæma þá sem ekki hafa náð átján ára aldri í lengra en átta ára fangelsi. Dómaframkvæmdin á Íslandi beri þess merki.

„Sömu refsimörk eru til staðar hvort sem hinir brotlegu eru samverkamenn eða hlutdeildarmenn í refsiverðum verknaði,“ segir Jón Þór.

Ungmenni í haldi vegna manndráps

Eins og flestum er kunnugt voru fjögur ungmenni á aldrinum sautján til nítján ára handtekinn vegna manndráps á fimmtudagskvöld. Hinn látni var 27 ára pólskur karlmaður sem stunginn var til bana á bílastæði fyrir utan verslunina Fjarðarkaup í Hafnarfirði.

Sautján ára stúlku hefur verið sleppt úr haldi lögreglu eftir að hafa veitt sannanir fyrir því að hún var ekki gerandi í verknaðinum. Þrír drengir eru enn þá í gæsluvarðhaldi vegna manndrápsins. Lögregla telur sig hafa nokkuð góða mynd af atburðarásinni.

Átján er lykiltala

Jón Þór segir skýrasta dæmið í réttarsögunni um átta ára refsihámarkið Hæstaréttardóm frá árinu 1978 þegar tveir drengir voru dæmdir fyrir fullframið manndráp þann 6. júlí árið 1976.

Fórnarlambið var leigubílstjóri á fimmtugsaldri sem var að keyra drengina frá BSÍ þegar átök brutust út í bílnum. Þegar maðurinn stöðvaði bílinn í Kópavogi og flúði eltu þeir hann uppi og myrtu með grjóti.

Annar drengjanna var sautján ára gamall og hlaut átta ára fangelsisdóm en hinn var orðinn átján og hlaut þess vegna tólf ára dóm.

Skilorðsbundinn manndrápsdómur

Annar dómur sýnir einnig vel hversu miklu máli ungur aldur skiptir við ákvörðun refsingar þegar kemur að manndrápum. Það er dómur frá árinu 1987 þegar fimmtán ára drengur var dæmdur í fimm ára fangelsi fyrir að stinga sextán ára dreng til bana. Refsingin var hins vegar öll skilorðsbundin sem er að sögn Jóns Þórs einsdæmi í íslenskri dómaframkvæmd. Var þetta því vægasti manndrápsdómur Íslandssögunnar.

„Þar voru þó bæði ýmsar refsimildunarástæður sem og bundnar refsihækkunarheimildir undir og málið mjög sérstakt, svo ekki sé kveðið fastar að orði,“ segir Jón Þór.

Atvikið átti sér stað fyrir utan skemmtistað í Reykjavík árið 1985. Horft var til þess að gerandinn hefði glímt við andlega erfiðleika og að honum hefði verið egnt af fórnarlambinu.

Yngsti gerandinn tólf ára

Eftir því sem Vísir kemst næst hafa fimm ólögráða einstaklingar framið eða komið að manndrápum frá árinu 1929. Þrjú átján ára ungmenni eru gerendur í manndrápsmálum og sex nítján ára. Málin eru flest frá áttunda, níunda og tíunda áratug síðustu aldar.

Í einu tilviki var gerandinn ekki orðinn sakhæfur. Það var tólf ára drengur sem drekkti tveimur sjö ára drengjum í Glerá á Akureyri undir lok níunda áratugarins. Sökum ungs aldurs gerandans fóru þau mál ekki fyrir dóm heldur var honum komið á meðferðarheimili og undirgekkst sálfræðimeðferð.

Sakhæfið hefst við fimmtán ára aldur, það er hæfi einstaklings að lögum til að bera refsiábyrgð vegna afbrots. Fyrir utan áðurnefnd atvik er eitt annað þar sem fimmtán ára einstaklingur kom að manndrápi. Það er stúlka sem hafði aðkomu að ráni sem endaði með manndrápi í Reykjavík árið 1991 ásamt sautján ára dreng. Hlaut hún þriggja ára fangelsi fyrir sína aðild að manndrápinu en hann fimm ára.

Ungur aldur ráðandi þáttur

Samkvæmt Jóni Þór er litið til ungs aldurs brotamanna allt upp í 21 árs aldur. „Auðvitað hefur sakarferill þar líka mikil áhrif, en ungur aldur er mjög ráðandi þáttur þegar kemur að ákvörðun refsingar,“ segir hann.

Sem dæmi má nefna manndrápsmál frá árinu 1995 þar sem átján ára drengur keyrði niður fyrrverandi stjúpföður sinn eftir fjölskylduerjur. Hlaut hann þriggja ára fangelsisdóm þar sem litið var til ungs aldurs og að gerandinn ætti engin refsiverð brot að baki.

Annað dæmi er frá árinu 1978 þegar nítján ára drengur kyrkti til bana átján ára stúlku með snæri á Flateyri. Í héraðsdómi var hann dæmdur til sjö ára fangelsisvistar en Hæstiréttur þyngdi dóminn í átta ár.

Til eru þó einnig dæmi um að ungmenni hafi fengið hámarksdóm fyrir manndráp. Svo sem mál frá árinu 1976 þegar átján ára drengur skaut mann á þrítugsaldri á Akureyri með riffli sem hann stal úr sportvöruverslun. Árásin var metin algerlega tilhæfulaus og handahófskennd og var hann dæmdur til sextán ára fangelsisvistar í héraði. Hæstiréttur mildaði hins vegar dóminn niður í tólf ára fangelsi vegna ungs aldurs og játningar.