Viska kattarins eða fé til Hagstofunnar? Kári Gautason skrifar 19. júlí 2021 11:30 Í ævintýri Lewis Carroll frá 1865 spyr Lísa köttinn á vegamótum í Undralandi í hvora áttina hún skuli halda. Hann svarar því glottandi að það fari nú svolítið eftir því hvert hún sé að fara. Hún segir að það skipti hana litlu svo fremi að hún komist eitthvert. Kötturinn svarar að það gildi þá einu hvora leiðina hún velji. Hún muni komast á leið ef hún haldi nógu lengi áfram. Viska kattarins kom mér í hug þegar ég glímdi við tiltölulega einfalda spurningu: Hverjar eru tekjur bænda? Um daginn voru birtar tölur um regluleg laun launafólks á árinu 2020 af Hagstofu Íslands. Niðurstaðan var sú að laun höfðu hækkað, lægstu launin mest og hærri launin minna. Helmingur launafólks var með regluleg laun á bilinu 480 til 749 þúsund krónur á mánuði. Mælistika á stefnumarkmið Ísland, líkt og þorri þjóða í heiminum styður sinn landbúnað, bæði með tollvernd og beinum framlögum. Það er gert á grunni búvörulaga sem hafa meðal annars það markmið að kjör þeirra sem stunda landbúnað séu í sem nánustu samræmi við kjör annarra stétta. Þetta markmið má rekja til afurðasölu- og kjötsölulaga frá því í kreppunni miklu. En þegar þau voru sett var Ísland sveitaþjóð, mun stærri hluti landsmanna bjó í sveit en nú er og það fólk sem bjó á mölinni var nýkomið úr sveitinni. Sambærileg ákvæði um að tryggja sanngjörn lífskjör fyrir bændur má finna í lagabálkum Evrópusambandsins og Bandaríkja Norður-Ameríku sem um landbúnað fjalla. Laun bænda ættu því að vera ein helsta mælistikann á það hvort stuðningur við landbúnað sé að ná markmiði sínu. 330 þúsund líklega vanáætlun Það er hinsvegar ákaflega snúið að öðlast gott mat á því hver raunlaun bænda eru. Bændur eru atvinnurekendur en ekki launafólk. Margir kjósa að greiða sér lág laun – vitandi að peningar sem þeir skilja eftir í búinu geti ávaxtað sig ágætlega með því að fjárfesta í búskapnum. Því þyrfti að hafa vitneskju bæði um eignastöðu og tekjur bænda, ásamt því að hafa gott mat á fjölda vinnustunda í landbúnaði – til þess að staðla tekjurnar miðað við fastan fjölda vinnustunda. Nánast ekkert af þessu er til staðar í nægjanlega góðum gæðum til þess að fullyrða eithvað um það hvort að laun bænda séu að hækka, lækka eða hvort að þau séu í nánu samræmi við kjör annarra stétta. Bestu upplýsingarnar eru uppgjör Hagstofunnar á afkomu landbúnaðarins – en þau miða að því að hægt sé að meta hversu mikið endurgjald er til hinna ýmsu framleiðsluþátta, vinnuafls, lands og fjármagns. Sé endurgjaldið dregið frá verðmætunum sem eftir verða fæst mat á það sem bóndinn sjálfur heldur eftir. Sé þessi stærð, auk launagreiðslna tekin saman og sett í samhengi við vinnumagnsmat Hagstofunnar og staðlað upp í 1500 stunda ársverk, fæst sú niðurstaða að launagreiðslur per bónda séu um 330 þúsund krónur á mánuði (árið 2019). Það er sennilega vanáætlað, vegna þess að erfitt er að áætla vinnutíma bænda, en getur hinsvegar gefið vísbendingu. Kostajarðir metnar sem smábíll Alltaf er varhugavert að álykta á grunni meðaltala. Bændur eru ólíkir og líklega er verulegur tekjuójöfnuður á milli bænda eftir búgreinum. Nærtækt dæmi eru sauðfjárbændur, en afurðaverð á lambakjöti hrundi fyrir að verða hálfum áratug og hefur lítið haggast síðan. Þess hlýtur að sjá stað í tekjum þeirra á meðan öðrum bændum hefur vegnað betur. Upplýsingar um þetta hljóta að vera mikilvægar til þess að taka ákvarðanir um betrumbætur. Þetta er ekki séríslenskt fyrirbrigði. Hagstofa Evrópusambandsins hefur fjallað nokkuð um þetta og reynir að nálgast þessar stærðir með því að vinna grunngögnin, þannig að minni búum, sem oft eru ekki heilt ársverk eru fjarlægð og svo framvegis. Þá notar Bandaríska landbúnaðarráðuneytið þá aðferð að taka saman allar tekjur bænda og gera upp eftir hvort þær eru runnar úr búskapnum eða utan bús. Þá leggja þeir mat á eignastöðu bænda með því að reikna markaðsverð á jarðirnar. Slíkt er ekki gert á Íslandi og eru flestar bújarðir, þó að kostajarðir séu, verðmetnar á fáein hundruð þúsund, eða álíka og notaður smábíll. Greina þarf afkomuna betur Ég tel að betrumbæta þyrfti hagtölur landbúnaðarins með því að greina afkomu bænda betur. Fyrir áratug var Hagþjónusta landbúnaðarins lögð niður og verkefnin flutt til Hagstofu Íslands og Landbúnaðarháskólans. Það virðist hinsvegar hafa gleymst að færa Hagstofunni aukið fé til þess að sinna þessum verkefnum. Áður en valdar eru leiðir í kjaramálum bænda og ákvarðanir teknar um hvernig uppfylla eigi markmið búvörulaga um sambærileg kjör, væri gott og nauðsynlegt að vita meira. Skynsamlegt væri að huga að þessu atriði þegar Hagstofu Íslands er skammtað fé á næstu fjárlögum svo að hægt sé að meta árangur af stuðningi við landbúnað á grunni markmiða þeirra laga sem um hann fjalla. Að öðrum kosti verður bara að fara að ráðum kattarins með glottið og halda áfram út í buskann nógu lengi til þess að það miði í rétta átt. Höfundur er sérfræðingur hjá Bændasamtökunum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Landbúnaður Kári Gautason Skoðun: Kosningar 2021 Mest lesið Krafan sem kvennahreyfingin gleymdi Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor Skoðun Skattaæfingar tengdar landbúnaðarstarfsemi Björn Bjarki Þorsteinsson Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tár, kvár og kvennafrídagurinn Kristína Ösp Steinke skrifar Skoðun Skattaæfingar tengdar landbúnaðarstarfsemi Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Konan - Vinnan - Kjörin í 40 ár Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Íslenskur her og íslensk leyniþjónusta Steingrímur Jónsson skrifar Skoðun Er jafnrétti fyrir allar? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Ættu konur að fara í háskólanám? Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Íris Björk Ágústsdóttir skrifar Skoðun Enn einn dagur í baráttunni Ásta F. Flosadóttir skrifar Skoðun Verðmætasköpunarlaust haust Jón Gunnarsson skrifar Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar Skoðun Krafan sem kvennahreyfingin gleymdi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Einfaldar lausnir á vaxtamálavanda bankanna Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er sköpun í skólastarfi? Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor skrifar Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Konur Íslands og alþjóðakerfið í takt Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er svona merkilegt við það? Hópur starfsfólks Jafnlaunastofu skrifar Skoðun Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann skrifar Skoðun Sameinuðu þjóðirnar 80 ára: Framtíðin er okkar Eva Harðardóttir skrifar Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Einu sinni enn Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Sjá meira
Í ævintýri Lewis Carroll frá 1865 spyr Lísa köttinn á vegamótum í Undralandi í hvora áttina hún skuli halda. Hann svarar því glottandi að það fari nú svolítið eftir því hvert hún sé að fara. Hún segir að það skipti hana litlu svo fremi að hún komist eitthvert. Kötturinn svarar að það gildi þá einu hvora leiðina hún velji. Hún muni komast á leið ef hún haldi nógu lengi áfram. Viska kattarins kom mér í hug þegar ég glímdi við tiltölulega einfalda spurningu: Hverjar eru tekjur bænda? Um daginn voru birtar tölur um regluleg laun launafólks á árinu 2020 af Hagstofu Íslands. Niðurstaðan var sú að laun höfðu hækkað, lægstu launin mest og hærri launin minna. Helmingur launafólks var með regluleg laun á bilinu 480 til 749 þúsund krónur á mánuði. Mælistika á stefnumarkmið Ísland, líkt og þorri þjóða í heiminum styður sinn landbúnað, bæði með tollvernd og beinum framlögum. Það er gert á grunni búvörulaga sem hafa meðal annars það markmið að kjör þeirra sem stunda landbúnað séu í sem nánustu samræmi við kjör annarra stétta. Þetta markmið má rekja til afurðasölu- og kjötsölulaga frá því í kreppunni miklu. En þegar þau voru sett var Ísland sveitaþjóð, mun stærri hluti landsmanna bjó í sveit en nú er og það fólk sem bjó á mölinni var nýkomið úr sveitinni. Sambærileg ákvæði um að tryggja sanngjörn lífskjör fyrir bændur má finna í lagabálkum Evrópusambandsins og Bandaríkja Norður-Ameríku sem um landbúnað fjalla. Laun bænda ættu því að vera ein helsta mælistikann á það hvort stuðningur við landbúnað sé að ná markmiði sínu. 330 þúsund líklega vanáætlun Það er hinsvegar ákaflega snúið að öðlast gott mat á því hver raunlaun bænda eru. Bændur eru atvinnurekendur en ekki launafólk. Margir kjósa að greiða sér lág laun – vitandi að peningar sem þeir skilja eftir í búinu geti ávaxtað sig ágætlega með því að fjárfesta í búskapnum. Því þyrfti að hafa vitneskju bæði um eignastöðu og tekjur bænda, ásamt því að hafa gott mat á fjölda vinnustunda í landbúnaði – til þess að staðla tekjurnar miðað við fastan fjölda vinnustunda. Nánast ekkert af þessu er til staðar í nægjanlega góðum gæðum til þess að fullyrða eithvað um það hvort að laun bænda séu að hækka, lækka eða hvort að þau séu í nánu samræmi við kjör annarra stétta. Bestu upplýsingarnar eru uppgjör Hagstofunnar á afkomu landbúnaðarins – en þau miða að því að hægt sé að meta hversu mikið endurgjald er til hinna ýmsu framleiðsluþátta, vinnuafls, lands og fjármagns. Sé endurgjaldið dregið frá verðmætunum sem eftir verða fæst mat á það sem bóndinn sjálfur heldur eftir. Sé þessi stærð, auk launagreiðslna tekin saman og sett í samhengi við vinnumagnsmat Hagstofunnar og staðlað upp í 1500 stunda ársverk, fæst sú niðurstaða að launagreiðslur per bónda séu um 330 þúsund krónur á mánuði (árið 2019). Það er sennilega vanáætlað, vegna þess að erfitt er að áætla vinnutíma bænda, en getur hinsvegar gefið vísbendingu. Kostajarðir metnar sem smábíll Alltaf er varhugavert að álykta á grunni meðaltala. Bændur eru ólíkir og líklega er verulegur tekjuójöfnuður á milli bænda eftir búgreinum. Nærtækt dæmi eru sauðfjárbændur, en afurðaverð á lambakjöti hrundi fyrir að verða hálfum áratug og hefur lítið haggast síðan. Þess hlýtur að sjá stað í tekjum þeirra á meðan öðrum bændum hefur vegnað betur. Upplýsingar um þetta hljóta að vera mikilvægar til þess að taka ákvarðanir um betrumbætur. Þetta er ekki séríslenskt fyrirbrigði. Hagstofa Evrópusambandsins hefur fjallað nokkuð um þetta og reynir að nálgast þessar stærðir með því að vinna grunngögnin, þannig að minni búum, sem oft eru ekki heilt ársverk eru fjarlægð og svo framvegis. Þá notar Bandaríska landbúnaðarráðuneytið þá aðferð að taka saman allar tekjur bænda og gera upp eftir hvort þær eru runnar úr búskapnum eða utan bús. Þá leggja þeir mat á eignastöðu bænda með því að reikna markaðsverð á jarðirnar. Slíkt er ekki gert á Íslandi og eru flestar bújarðir, þó að kostajarðir séu, verðmetnar á fáein hundruð þúsund, eða álíka og notaður smábíll. Greina þarf afkomuna betur Ég tel að betrumbæta þyrfti hagtölur landbúnaðarins með því að greina afkomu bænda betur. Fyrir áratug var Hagþjónusta landbúnaðarins lögð niður og verkefnin flutt til Hagstofu Íslands og Landbúnaðarháskólans. Það virðist hinsvegar hafa gleymst að færa Hagstofunni aukið fé til þess að sinna þessum verkefnum. Áður en valdar eru leiðir í kjaramálum bænda og ákvarðanir teknar um hvernig uppfylla eigi markmið búvörulaga um sambærileg kjör, væri gott og nauðsynlegt að vita meira. Skynsamlegt væri að huga að þessu atriði þegar Hagstofu Íslands er skammtað fé á næstu fjárlögum svo að hægt sé að meta árangur af stuðningi við landbúnað á grunni markmiða þeirra laga sem um hann fjalla. Að öðrum kosti verður bara að fara að ráðum kattarins með glottið og halda áfram út í buskann nógu lengi til þess að það miði í rétta átt. Höfundur er sérfræðingur hjá Bændasamtökunum.
Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun
Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun
Skoðun Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Enginn grunnur fyrir nýju starfsleyfi Ísteka Rósa Líf Darradóttir,Guðrún Scheving Thorsteinsson skrifar
Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun
Rangfærslur og hræðsluáróður meirihluta sveitarstjórnar Grímsnes- og Grafningshrepps í nafni lýðræðis Ragna Ívarsdóttir,Guðrún Margrét Njálsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun