Eldri borgarar í forgangi Þorsteinn Víglundsson skrifar 12. september 2017 06:00 Fáir hópar hafa verið í jafn miklum forgangi í ríkisfjármálum og notið jafn ríkulegra kjarabóta á undanförnum misserum og eldri borgarar. Útgjöld til ellilífeyrisgreiðslna TR á næsta ári munu verða rúmlega 74 milljarðar króna. Aukningin frá árinu 2016, sem var síðasta gildisár eldra lífeyriskerfis, nemur 24 milljörðum króna, eða um það bið helmingsaukning. Jafnframt sýnir samantekt TR að heildartekjur lægri tekjuhelmings ellilífeyrisþega voru í febrúar 2017 um 24% hærri að jafnaði en í sama mánuði árið áður. Þessar tvær staðreyndir sýna svo ekki verður um villst að lífeyriskerfið hefur verið eflt verulega. Þróunin heldur áfram í sömu átt á næsta ári. Það sýnir að metnaður okkar er að tryggja sem best kjör fyrir eldri borgara á Íslandi. Þrátt fyrir þessa þróun má víða sjá stóryrtar yfirlýsingar um ellilífeyriskerfi almannatrygginga og þau áhrif sem breytingar sem gerðar voru á því um síðustu áramót hafa haft. Þær yfirlýsingar eru flestar á skjön við veruleikann, en aðrar beinlínis byggðar á röngum skilningi á ellilífeyriskerfinu. Mig langar sérstaklega að fjalla um tvær algengar fullyrðingar: 1. Að aldrei hafi staðið til að skerða lífeyrisgreiðslur almannatrygginga vegna tekna frá lífeyrissjóðum eða atvinnutekjum. 2. Að með breytingunni hafi dregið úr ávinningi aldraðra af atvinnuþátttöku og að breytingin hafi beinst gegn tekjulægstu hópunum. Fyrri fullyrðingin er býsna lífseig, hefur raunar verið mjög áberandi í umræðu um lífeyrismál upp á síðkastið. Hún felur í sér þá skoðun að almannatryggingar séu og hafi alltaf verið fyrsta stoð lífeyrisréttinda okkar þegar við hættum að vinna en sparnaður okkar í lífeyrissjóði komi síðan sem hrein viðbót. Staðreyndin er hins vegar sú að greiðslur frá almannatryggingum hafa alla tíð verið hugsaðar sem tekjutrygging, þ.e. komið til viðbótar öðrum tekjum lífeyrisþega. Heildstæð löggjöf um almannatryggingar leit fyrst dagsins ljós árið 1947. Stefán Ólafsson, prófessor og fyrrum stjórnarformaður Tryggingastofnunar, gerir sögu kerfisins góð skil í bók sinn „Íslenska leiðin“ sem kom út árið 1999. Þar segir orðrétt á bls. 93: „Í reynd má segja að tekjutenging eða lágtekjumiðun lífeyris hafi verið í gildi á Íslandi öll eftirstríðsárin að undanskildu tímabilinu milli 1960 og 1972.“ Með öðrum orðum hafi kerfinu ávallt verið ætlað að tryggja hag tekjulægri lífeyrisþega. Almennur lífeyrissparnaður hafi því nær allt þetta tímabil í raun verið fyrsta stoð kerfisins. Þetta rímar ágætlega við markmið núgildandi laga um almannatryggingar en þar segir í 1.gr. „Markmið laga þessara er að tryggja þeim sem lögin taka til og þess þurfa bætur og aðrar greiðslur vegna elli, örorku og framfærslu barna, eftir því sem nánar er kveðið á um í lögum þessum.“ Af þessu verður ekki annað ráðið en að ellilífeyriskerfinu hafi alla tíð verið ætlað að vera viðbót við aðrar tekjur lífeyrisþega, þ.m.t. lífeyristekjur, til að tryggja framfærslu. Hvað seinni fullyrðinguna varðar, þ.e. að minni hvati sé til að afla sér tekna í nýja kerfinu en því eldra, er ágætt að skoða einfaldlega samanburðinn á því sem lífeyrisþegi fær greitt í núverandi kerfi samanborið við það eldra. Á síðunni má sjá tvær myndir sem sýna annars vegar samanburðinn fyrir einstakling sem býr einn, og hins vegar einstakling í sambúð. Í nýju kerfi skerðast tekjur eins, hvort heldur sem um er að ræða lífeyristekjur eða atvinnutekjur, en í eldra kerfi skertu greiðslur frá lífeyrissjóðum greiðslur TR nokkuð meira en atvinnutekjur vegna frítekjumarks á síðastnefndu tekjurnar. Myndirnar sýna hvernig viðbótargreiðslur TR lækka eftir því sem aðrar tekjur lífeyrisþega (lárétti ásinn) hækka. Að mínu mati væri einmitt réttara í ljósi tekjutryggingareðlis almannatrygginga að horfa á það hverju almannatryggingar bæta við í stað þess að einblína á „skerðingar“. Það gefur auga leið í tekjutryggingarkerfi að þeir sem hærri hafa tekjurnar fá minna frá almannatryggingum. Þeir þurfa líka síður á þeim stuðningi að halda.Eins og sjá má á meðfylgjandi myndum var ábati tekjulægsta hópsins mestur af þessum breytingum, hvort sem um er að ræða einstakling í sambúð eða einstakling sem býr einn. Hækkun greiðslna til þeirra tekjulægstu var mest, líkt og stefnt var að. Þá má líka sjá að hvatinn til aukinnar vinnu af gömlu frítekjumörkunum er minni en af er látið þar sem svonefnd framfærsluuppbót (sem að hámarki gat numið 44 þúsund krónum, lækkaði um krónu á móti hverri krónu sem lífeyrisþegi hafði í tekjur af vinnu eða frá lífeyrissjóði. Þó er rétt að halda því til haga að frítekjumörk atvinnutekna höfðu meiri áhrif ef um blandaðar tekjur var að ræða, þ.e. bæði tekjur frá lífeyrissjóði og vegna atvinnu. Í þessu samhengi má þó einnig halda því til haga að á árinu 2016 höfðu 88,4% 67 ára og eldri engar atvinnutekjur. Einungis 7,2% ellilífeyrisþega höfðu atvinnutekjur yfir 50 þúsund krónum á mánuði. Hópurinn sem nýtur góðs af frítekjumörkum á atvinnutekjur er því mikill minnihluti eldri borgara. Þá dregur mjög úr atvinnuþátttöku með hækkandi aldri. Ávinningur eldri borgara af minni skerðingum vegna lífeyristekna er því mun meiri en tapið af afnámi frítekjumarks atvinnutekna. Síðast en ekki síst má sjá að allir lífeyrisþegar með tekjur undir 500 þúsund krónum á mánuði, hvort sem er vegna atvinnu eða greiðslna frá lífeyrissjóði, fá hærri tekjur frá TR í nýja kerfinu en því eldra. Það getur varla verið hægt að halda því fram með sanngirni að hvatinn til atvinnuþátttöku sé minni í nýja kerfinu en því eldra. Við eigum vissulega að hafa metnað til að tryggja eldri borgurum hér á landi góð lífskjör. Lífeyriskerfið er þar einna mikilvægasti þátturinn. Löggjafinn sýndi vilja sinn til þess að bæta lífskjör eldri borgara um síðustu áramót. Um næstu áramót hækka ellilífeyrisgreiðslur aftur, frítekjumark verður hækkað og útgjöld til málaflokksins aukast enn. Mikilvægt er að rétt sé farið með staðreyndir í þessari umræðu.Höfundur er félagsmála- og jafnréttisráðherra. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Skoðun Þorsteinn Víglundsson Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Sjá meira
Fáir hópar hafa verið í jafn miklum forgangi í ríkisfjármálum og notið jafn ríkulegra kjarabóta á undanförnum misserum og eldri borgarar. Útgjöld til ellilífeyrisgreiðslna TR á næsta ári munu verða rúmlega 74 milljarðar króna. Aukningin frá árinu 2016, sem var síðasta gildisár eldra lífeyriskerfis, nemur 24 milljörðum króna, eða um það bið helmingsaukning. Jafnframt sýnir samantekt TR að heildartekjur lægri tekjuhelmings ellilífeyrisþega voru í febrúar 2017 um 24% hærri að jafnaði en í sama mánuði árið áður. Þessar tvær staðreyndir sýna svo ekki verður um villst að lífeyriskerfið hefur verið eflt verulega. Þróunin heldur áfram í sömu átt á næsta ári. Það sýnir að metnaður okkar er að tryggja sem best kjör fyrir eldri borgara á Íslandi. Þrátt fyrir þessa þróun má víða sjá stóryrtar yfirlýsingar um ellilífeyriskerfi almannatrygginga og þau áhrif sem breytingar sem gerðar voru á því um síðustu áramót hafa haft. Þær yfirlýsingar eru flestar á skjön við veruleikann, en aðrar beinlínis byggðar á röngum skilningi á ellilífeyriskerfinu. Mig langar sérstaklega að fjalla um tvær algengar fullyrðingar: 1. Að aldrei hafi staðið til að skerða lífeyrisgreiðslur almannatrygginga vegna tekna frá lífeyrissjóðum eða atvinnutekjum. 2. Að með breytingunni hafi dregið úr ávinningi aldraðra af atvinnuþátttöku og að breytingin hafi beinst gegn tekjulægstu hópunum. Fyrri fullyrðingin er býsna lífseig, hefur raunar verið mjög áberandi í umræðu um lífeyrismál upp á síðkastið. Hún felur í sér þá skoðun að almannatryggingar séu og hafi alltaf verið fyrsta stoð lífeyrisréttinda okkar þegar við hættum að vinna en sparnaður okkar í lífeyrissjóði komi síðan sem hrein viðbót. Staðreyndin er hins vegar sú að greiðslur frá almannatryggingum hafa alla tíð verið hugsaðar sem tekjutrygging, þ.e. komið til viðbótar öðrum tekjum lífeyrisþega. Heildstæð löggjöf um almannatryggingar leit fyrst dagsins ljós árið 1947. Stefán Ólafsson, prófessor og fyrrum stjórnarformaður Tryggingastofnunar, gerir sögu kerfisins góð skil í bók sinn „Íslenska leiðin“ sem kom út árið 1999. Þar segir orðrétt á bls. 93: „Í reynd má segja að tekjutenging eða lágtekjumiðun lífeyris hafi verið í gildi á Íslandi öll eftirstríðsárin að undanskildu tímabilinu milli 1960 og 1972.“ Með öðrum orðum hafi kerfinu ávallt verið ætlað að tryggja hag tekjulægri lífeyrisþega. Almennur lífeyrissparnaður hafi því nær allt þetta tímabil í raun verið fyrsta stoð kerfisins. Þetta rímar ágætlega við markmið núgildandi laga um almannatryggingar en þar segir í 1.gr. „Markmið laga þessara er að tryggja þeim sem lögin taka til og þess þurfa bætur og aðrar greiðslur vegna elli, örorku og framfærslu barna, eftir því sem nánar er kveðið á um í lögum þessum.“ Af þessu verður ekki annað ráðið en að ellilífeyriskerfinu hafi alla tíð verið ætlað að vera viðbót við aðrar tekjur lífeyrisþega, þ.m.t. lífeyristekjur, til að tryggja framfærslu. Hvað seinni fullyrðinguna varðar, þ.e. að minni hvati sé til að afla sér tekna í nýja kerfinu en því eldra, er ágætt að skoða einfaldlega samanburðinn á því sem lífeyrisþegi fær greitt í núverandi kerfi samanborið við það eldra. Á síðunni má sjá tvær myndir sem sýna annars vegar samanburðinn fyrir einstakling sem býr einn, og hins vegar einstakling í sambúð. Í nýju kerfi skerðast tekjur eins, hvort heldur sem um er að ræða lífeyristekjur eða atvinnutekjur, en í eldra kerfi skertu greiðslur frá lífeyrissjóðum greiðslur TR nokkuð meira en atvinnutekjur vegna frítekjumarks á síðastnefndu tekjurnar. Myndirnar sýna hvernig viðbótargreiðslur TR lækka eftir því sem aðrar tekjur lífeyrisþega (lárétti ásinn) hækka. Að mínu mati væri einmitt réttara í ljósi tekjutryggingareðlis almannatrygginga að horfa á það hverju almannatryggingar bæta við í stað þess að einblína á „skerðingar“. Það gefur auga leið í tekjutryggingarkerfi að þeir sem hærri hafa tekjurnar fá minna frá almannatryggingum. Þeir þurfa líka síður á þeim stuðningi að halda.Eins og sjá má á meðfylgjandi myndum var ábati tekjulægsta hópsins mestur af þessum breytingum, hvort sem um er að ræða einstakling í sambúð eða einstakling sem býr einn. Hækkun greiðslna til þeirra tekjulægstu var mest, líkt og stefnt var að. Þá má líka sjá að hvatinn til aukinnar vinnu af gömlu frítekjumörkunum er minni en af er látið þar sem svonefnd framfærsluuppbót (sem að hámarki gat numið 44 þúsund krónum, lækkaði um krónu á móti hverri krónu sem lífeyrisþegi hafði í tekjur af vinnu eða frá lífeyrissjóði. Þó er rétt að halda því til haga að frítekjumörk atvinnutekna höfðu meiri áhrif ef um blandaðar tekjur var að ræða, þ.e. bæði tekjur frá lífeyrissjóði og vegna atvinnu. Í þessu samhengi má þó einnig halda því til haga að á árinu 2016 höfðu 88,4% 67 ára og eldri engar atvinnutekjur. Einungis 7,2% ellilífeyrisþega höfðu atvinnutekjur yfir 50 þúsund krónum á mánuði. Hópurinn sem nýtur góðs af frítekjumörkum á atvinnutekjur er því mikill minnihluti eldri borgara. Þá dregur mjög úr atvinnuþátttöku með hækkandi aldri. Ávinningur eldri borgara af minni skerðingum vegna lífeyristekna er því mun meiri en tapið af afnámi frítekjumarks atvinnutekna. Síðast en ekki síst má sjá að allir lífeyrisþegar með tekjur undir 500 þúsund krónum á mánuði, hvort sem er vegna atvinnu eða greiðslna frá lífeyrissjóði, fá hærri tekjur frá TR í nýja kerfinu en því eldra. Það getur varla verið hægt að halda því fram með sanngirni að hvatinn til atvinnuþátttöku sé minni í nýja kerfinu en því eldra. Við eigum vissulega að hafa metnað til að tryggja eldri borgurum hér á landi góð lífskjör. Lífeyriskerfið er þar einna mikilvægasti þátturinn. Löggjafinn sýndi vilja sinn til þess að bæta lífskjör eldri borgara um síðustu áramót. Um næstu áramót hækka ellilífeyrisgreiðslur aftur, frítekjumark verður hækkað og útgjöld til málaflokksins aukast enn. Mikilvægt er að rétt sé farið með staðreyndir í þessari umræðu.Höfundur er félagsmála- og jafnréttisráðherra.
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun