Að skapa nýja trú hjá fólkinu Ólafur Hannibalsson skrifar 18. október 2012 06:00 Brynjar Níelsson, fv. formaður Lögmannafélags Íslands, skrifar grein á Pressunni nýlega og kýs að opinbera þar fáfræði sína um þá sögu sem býr að baki núverandi stjórnarskrá. Hann segir það alkunna að gildandi stjórnarskrá hafi aldrei verið „hugsuð til bráðabirgða“ og lætur að því liggja að um hana hafi verið sátt frá upphafi sem staðfest hafi verið með þjóðaratkvæðagreiðslu 1944 og allar breytingar á henni síðan verið gerðar með sátt og samlyndi stjórnmálaflokkanna. Hið rétta er að stjórnarskráin var í upphafi samin af dönskum embættismönnum og einhliða neytt upp á Íslendinga sem samstundis hófu baráttu gegn henni og um það snerist stjórnmálabarátta þjóðarinnar meira eða minna allt fram til 1918, þegar Ísland var viðurkennt fullvalda ríki í konungssambandi við Danmörku og stjórnarskránni breytt til samræmis við það (1920). Brynjar fullyrðir að rangt sé að „lýðveldisstjórnarskráin frá 1944 hafi aðeins verið hugsuð til bráðabirgða“. Það er þó borðleggjandi og hingað til ágreiningslaust að ráðandi öfl í landinu ákváðu að gera einungis þær breytingar á þágildandi stjórnarskrá konungsríkisins Íslands sem nauðsynlega og óhjákvæmilega leiddi af því að stofnað væri lýðveldi í landinu. Þannig var lýðveldið stofnað á grunni konunglegrar danskrar stjórnarskrár með fáeinum orðalagsbreytingum. Svona var að málum staðið til þess fyrst og fremst að ágreiningur í þessum efnum yrði ekki til að sundra þjóðinni um meginviðfangsefnið: sambandsslitin við danska konungdæmið og stofnun sjálfstæðs lýðveldis. Allur almenningur taldi réttilega þá stjórnarskrá til bráðabirgða og gert var ráð fyrir að Alþingi mundi hefjast handa um að semja nýja stjórnarskrá fyrir lýðveldið strax á fyrstu mánuðum eftir sambandsslitin. Gunnari Thoroddsen var falið að leiða það verk. Um það segir ævisöguritari hans, Guðni Th. Jóhannesson: „Flestir þeir sem höfðu komið að samningu lýðveldisstjórnarskrárinnar sáu fyrir sér að hún gilti aðeins til bráðabirgða.“ Ennfremur fullyrðir Guðni: „Stjórnmálamenn úr öllum flokkum hefðu gjarnan viljað vinna að gagngerum breytingum á stjórnarskránni um leið og landið varð lýðveldi. Þeir hagsmunir vógu þó þyngra að einhugur ríkti þegar Íslendingar fengju á ný sjálfstæði. Og ennfremur: „Í aðdraganda hennar [lýðveldisstofnunarinnar] var illdeilum, þessvegna afstýrt með því að breyta að sinni sem allra minnstu í stjórnarskrá Íslands.“ Og enn: „Að sjálfstæðisheimt lokinni skyldi endurskoðun stjórnarskrárinnar aftur á móti hefjast. Þá mættu stjórnmálamennirnir leggja fram róttækar breytingar og berjast sín á milli.“ Guðni víkur svo að stjórnarsáttmála nýsköpunarstjórnarinnar og minnir á að í honum hafi verið gefin fyrirheit um að í breyttri stjórnarskrá yrðu meðal annars „ótvíræð ákvæði“ um réttindi allra landsmanna til atvinnu, almannatrygginga og menntunar. Þá yrði „jafn kosningaréttur“ tryggður og sett „skýr fyrirmæli um verndun og eflingu lýðræðisins og um varnir gegn þeim öflum, sem vilja vinna gegn því“. Stefnt var að því að frumvarp um þessar breytingar yrði lagt fram fyrir næstu alþingiskosningar. Nýsköpunarstjórnin tók við stjórnartaumum 21. október 1944 og næstu þingkosningar fóru fram 30. júní 1946. Það er því ljóst að stjórnin ætlaði þinginu aðeins tvö ár til að ljúka samningu stjórnarskrár hins íslenska lýðveldis. Það gekk aldeilis ekki eftir. Lítið mun Gunnar hafa grunað þá að nær 40 árum síðar mundi hann sem forsætisráðherra og formaður stjórnarskrárnefndar Alþingis leggja fram og mæla fyrir fullbúnu frumvarpi til stjórnskipunarlaga – sem svo Alþingi gerði ekkert með fremur en fyrri daginn. Enn bættist nær aldarfjórðungur við sem Alþingi reyndist ófært um að setja lýðveldinu viðeigandi stjórnarskrá og það var með herkjum að það viðurkenndi loks þann vanmátt sinn með því að setja málið í hendur stjórnlaganefndar, þjóðfundar og loks stjórnlagaþings, sem síðan skilaði af sér uppkasti að stjórnarskrá til Alþingis, en samkvæmt gildandi stjórnarskrá verður það að eiga síðasta orðið um samþykkt nýrrar stjórnarskrár. Ég hygg að Ásgeir Ásgeirsson, síðar forseti, hafi komist réttilega að orði um samningu slíks plaggs í bréfi til tengdasonar síns sumarið 1945: „Annað hvort verður stjórnarskrárbreyting að vera bara það nauðsynlegasta – eða þá verulega radikal svo skapi nýja trú hjá fólkinu.“ Og það er um það sem málið snýst. Enginn kennir okkar gömlu bráðabirgðastjórnarskrá um það hrun, sem hér varð. En hún stuðlaði að þeirri lausung í stjórnarfari, sem átti verulegan þátt að hruninu og gerði afleiðingarnar verri viðureignar en þurfti. Við þurfum nýja stjórnarskrá sniðna að stjórnarfari lýðveldisins með skörpum skilum milli löggjafarvalds, framkvæmdarvalds og dómsvalds, til að „skapa nýja trú hjá fólkinu“. Rjúfum því þá pattstöðu sem samning stjórnarskrár fyrir lýðveldið hefur verið í í höndum Alþingis í 65 ár og sýnum þinginu með ótvíræðum hætti að við kunnum að meta að verðleikum þau vel unnu störf, sem innt voru af hendi á skömmum tíma af stjórnlaganefnd, þjóðfundi og stjórnlagaráði. Það er ekki fullkomið plagg í öllum atriðum, en ef þjóðin fylkir sér að baki því mun Alþingi ekki geta vikið sér undan því að ljúka því mikla og góða verki sem þar hefur verið unnið. Fjölmennum á kjörstað og sýnum þinginu hvað þjóðin vill. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Hannibalsson Mest lesið Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald Skoðun Skoðun Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald skrifar Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé skrifar Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason skrifar Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Pólitískt raunsæi og utanríkisstefna Íslands Ragnar Anthony Antonsson Gambrell skrifar Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Brynjar Níelsson, fv. formaður Lögmannafélags Íslands, skrifar grein á Pressunni nýlega og kýs að opinbera þar fáfræði sína um þá sögu sem býr að baki núverandi stjórnarskrá. Hann segir það alkunna að gildandi stjórnarskrá hafi aldrei verið „hugsuð til bráðabirgða“ og lætur að því liggja að um hana hafi verið sátt frá upphafi sem staðfest hafi verið með þjóðaratkvæðagreiðslu 1944 og allar breytingar á henni síðan verið gerðar með sátt og samlyndi stjórnmálaflokkanna. Hið rétta er að stjórnarskráin var í upphafi samin af dönskum embættismönnum og einhliða neytt upp á Íslendinga sem samstundis hófu baráttu gegn henni og um það snerist stjórnmálabarátta þjóðarinnar meira eða minna allt fram til 1918, þegar Ísland var viðurkennt fullvalda ríki í konungssambandi við Danmörku og stjórnarskránni breytt til samræmis við það (1920). Brynjar fullyrðir að rangt sé að „lýðveldisstjórnarskráin frá 1944 hafi aðeins verið hugsuð til bráðabirgða“. Það er þó borðleggjandi og hingað til ágreiningslaust að ráðandi öfl í landinu ákváðu að gera einungis þær breytingar á þágildandi stjórnarskrá konungsríkisins Íslands sem nauðsynlega og óhjákvæmilega leiddi af því að stofnað væri lýðveldi í landinu. Þannig var lýðveldið stofnað á grunni konunglegrar danskrar stjórnarskrár með fáeinum orðalagsbreytingum. Svona var að málum staðið til þess fyrst og fremst að ágreiningur í þessum efnum yrði ekki til að sundra þjóðinni um meginviðfangsefnið: sambandsslitin við danska konungdæmið og stofnun sjálfstæðs lýðveldis. Allur almenningur taldi réttilega þá stjórnarskrá til bráðabirgða og gert var ráð fyrir að Alþingi mundi hefjast handa um að semja nýja stjórnarskrá fyrir lýðveldið strax á fyrstu mánuðum eftir sambandsslitin. Gunnari Thoroddsen var falið að leiða það verk. Um það segir ævisöguritari hans, Guðni Th. Jóhannesson: „Flestir þeir sem höfðu komið að samningu lýðveldisstjórnarskrárinnar sáu fyrir sér að hún gilti aðeins til bráðabirgða.“ Ennfremur fullyrðir Guðni: „Stjórnmálamenn úr öllum flokkum hefðu gjarnan viljað vinna að gagngerum breytingum á stjórnarskránni um leið og landið varð lýðveldi. Þeir hagsmunir vógu þó þyngra að einhugur ríkti þegar Íslendingar fengju á ný sjálfstæði. Og ennfremur: „Í aðdraganda hennar [lýðveldisstofnunarinnar] var illdeilum, þessvegna afstýrt með því að breyta að sinni sem allra minnstu í stjórnarskrá Íslands.“ Og enn: „Að sjálfstæðisheimt lokinni skyldi endurskoðun stjórnarskrárinnar aftur á móti hefjast. Þá mættu stjórnmálamennirnir leggja fram róttækar breytingar og berjast sín á milli.“ Guðni víkur svo að stjórnarsáttmála nýsköpunarstjórnarinnar og minnir á að í honum hafi verið gefin fyrirheit um að í breyttri stjórnarskrá yrðu meðal annars „ótvíræð ákvæði“ um réttindi allra landsmanna til atvinnu, almannatrygginga og menntunar. Þá yrði „jafn kosningaréttur“ tryggður og sett „skýr fyrirmæli um verndun og eflingu lýðræðisins og um varnir gegn þeim öflum, sem vilja vinna gegn því“. Stefnt var að því að frumvarp um þessar breytingar yrði lagt fram fyrir næstu alþingiskosningar. Nýsköpunarstjórnin tók við stjórnartaumum 21. október 1944 og næstu þingkosningar fóru fram 30. júní 1946. Það er því ljóst að stjórnin ætlaði þinginu aðeins tvö ár til að ljúka samningu stjórnarskrár hins íslenska lýðveldis. Það gekk aldeilis ekki eftir. Lítið mun Gunnar hafa grunað þá að nær 40 árum síðar mundi hann sem forsætisráðherra og formaður stjórnarskrárnefndar Alþingis leggja fram og mæla fyrir fullbúnu frumvarpi til stjórnskipunarlaga – sem svo Alþingi gerði ekkert með fremur en fyrri daginn. Enn bættist nær aldarfjórðungur við sem Alþingi reyndist ófært um að setja lýðveldinu viðeigandi stjórnarskrá og það var með herkjum að það viðurkenndi loks þann vanmátt sinn með því að setja málið í hendur stjórnlaganefndar, þjóðfundar og loks stjórnlagaþings, sem síðan skilaði af sér uppkasti að stjórnarskrá til Alþingis, en samkvæmt gildandi stjórnarskrá verður það að eiga síðasta orðið um samþykkt nýrrar stjórnarskrár. Ég hygg að Ásgeir Ásgeirsson, síðar forseti, hafi komist réttilega að orði um samningu slíks plaggs í bréfi til tengdasonar síns sumarið 1945: „Annað hvort verður stjórnarskrárbreyting að vera bara það nauðsynlegasta – eða þá verulega radikal svo skapi nýja trú hjá fólkinu.“ Og það er um það sem málið snýst. Enginn kennir okkar gömlu bráðabirgðastjórnarskrá um það hrun, sem hér varð. En hún stuðlaði að þeirri lausung í stjórnarfari, sem átti verulegan þátt að hruninu og gerði afleiðingarnar verri viðureignar en þurfti. Við þurfum nýja stjórnarskrá sniðna að stjórnarfari lýðveldisins með skörpum skilum milli löggjafarvalds, framkvæmdarvalds og dómsvalds, til að „skapa nýja trú hjá fólkinu“. Rjúfum því þá pattstöðu sem samning stjórnarskrár fyrir lýðveldið hefur verið í í höndum Alþingis í 65 ár og sýnum þinginu með ótvíræðum hætti að við kunnum að meta að verðleikum þau vel unnu störf, sem innt voru af hendi á skömmum tíma af stjórnlaganefnd, þjóðfundi og stjórnlagaráði. Það er ekki fullkomið plagg í öllum atriðum, en ef þjóðin fylkir sér að baki því mun Alþingi ekki geta vikið sér undan því að ljúka því mikla og góða verki sem þar hefur verið unnið. Fjölmennum á kjörstað og sýnum þinginu hvað þjóðin vill.
Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun
Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar
Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun