Bolabítur á buxnaskálm: Fjöldi „kerfisfræðinga“ að mis­nota veikindaréttinn

Gunnar segir samt mikilvægt að taka umræðuna. Því staðreyndin sé sú að á vinnumarkaði sé ákveðinn fjöldi „kerfisfræðinga“ sem einfaldlega svindli markvisst á kerfinu.

Við þurfum líka að vera vakandi yfir því hvernig umræðan er. Það er til dæmis fullt af ungu fólki sem þekkir ekki forsöguna og heldur að það „eigi“ bara þessa tvo daga í mánuði. 

Hið rétta er að veikindarétturinn var mikil og stór barátta hér á árum áður. 

Þetta eru réttindi sem við viljum öll hafa, en þau mega ekki vera misnotuð.“

Gunnar þekkir ekki aðeins til málsins sem lögmaður til margra ára. Heldur ákvað hann í kjölfar málstofu sem haldin var á læknadögum í fyrra og hann flutti meðal annars erindi á, að kafa sérstaklega í málin. Skoða söguna, einkenni þeirra mála sem hafa verið tekin fyrir hjá dómstólum og síðast en ekki síst, þær flækjur sem við öll þekkjum til eða höfum heyrt af:

Til dæmis þegar fólk mætir óvænt með læknisvottorð í kjölfar uppsagnar eða rétt áður en erfitt samtal eða áminning á að fara fram:

Og getur allt í einu ekki unnið.

Dæmi um algeng en ómarktæk vottorð

Gunnar útskrifaðist frá Lagadeild Háskóla Íslands (HÍ) 1993, fékk lögmannsréttindi fyrir héraðsdómi 1994, lauk meistaragráðu í viðskiptafræði MBA frá HÍ 2002, er stundakennari við læknadeild HÍ í heilbrigðislögfræði, situr í stjórnum VHE, Reykjalundar og Arev og starfar sem innanhússlögmaður hjá VHE ehf.

Gunnar telur að upp til hópa, sé langflest fólk að virða veikindaréttindin og að oftar en ekki sé það samkomulag á milli starfsmanna og vinnuveitenda að það sé nóg að fólk tilkynni veikindi án þess að skila inn læknisvottorði.

Í dag ætlum við hins vegar að rýna í umdeildu málin; Málin sem vinnumarkaðurinn og stéttarfélögin eiga til dæmis oft erfitt með að ræða sín á milli.

„Ég var kallaður bolabítur á buxnaskálm af fulltrúa launþegahreyfingarinnar á málstofunni í fyrra, en þá hafði ég tvítekið ákveðna hugmynd um hvernig við gætum reynt að fækka tilvikum þar sem veikindaréttur er misnotaður í kjölfar uppsagnar,“ segir Gunnar.

En brosir hálfvegis.

Fannst sumsé ekkert leiðinlegt að vera kallaður bolabítur á buxnaskálm.

„Nei ég vil bara að við tökum umræðuna,“ segir hann síðan alvörugefnari.

En áður en við förum að kryfja algengustu málin sem við höfum heyrt um er rétt að spyrja um læknana: Bera þeir ekki einhverja ábyrgð á því að það sé ekki verið að misnota veikindaréttinn?

„Jú vissulega, læknalögin eru skýr um það hvernig læknisvottorð eiga að líta út. En það er afar erfitt að hnekkja því ef læknir staðfestir með vottorði að hann meti sjúkling óstarfhæfan,“ segir Gunnar.

Sem þó segir að fólk þurfi að passa vel upp á að læknisvottorðin séu rétt útfyllt.

Það þarf til dæmis að koma fram að viðkomandi sé óvinnufær, það er ekki nóg að segja að viðkomandi sé veikur. 

Það þarf líka að koma fram dagsetningin á því hvenær skoðun fór fram því með vottorðinu á læknir að staðfesta að þessi skoðun hafi farið fram.“

Sem er alls ekki alltaf raunin. Því margir vinnustaðir eru að taka við vottorðum sem fólk sækir sér sjálft á Heilsuveru.

„Þau eru ekki læknisvottorð,“ segir Gunnar og útskýrir:

„Ég get allt eins kvittað upp á að þú sért veik. En ég er ekki læknir. Ég skil samt alveg heilsugæslustöðvarnar sem eru að benda á þessi vottorð, því ef vinnuveitendur láta þessi vottorð duga þá eru þau að létta á álaginu á læknum.“

Ekki bara að læknavottorð séu ákveðið álag á lækna, heldur eru þau oft á tíðum viðkvæm umræða líka læknamegin frá.

„Læknar eru ekkert hrifnir af því að vera notaðir sem einhvers konar eftirlitsaðilar fyrir vinnumarkaðinn. Þeirra rök eru að það sé að taka tíma frá raunverulega sjúku fólki að hitta fólk, sem mögulega er að vanvirða veikindaréttindin með því að segjast vera veikt. Og ég skil þetta alveg. Því fólk sem er að misnota kerfið er að taka tíma frá öðrum; það bókar tíma, bíður á biðstofunni, hittir lækninn og svo framvegis. Allt er þetta tími sem mörgum læknum finnst að ætti frekar að fara í að sinna raunverulega veiku fólki.“

Í ítarlegri grein sem Gunnar skrifaði og birtist nýlega í Tímariti lögfræðinga, er líka talað um vottorð sem margir vinnuveitendur þekkja:

Vottorð sem skrifuð eru eftir á.

Þessi vottorð eru heldur ekki gild nema meira komi til. Í greina Gunnars er vísað í dóm Hæstaréttar frá árinu 1982. Þar sem segir til rökstuðnings um hvaða vottorð séu ekki gild:

Ekki heldur læknisvottorð sem er gefið út eftir á, eftir að óvinnufærninni á að vera lokið og læknir hefur ekki staðreynt forföllin meðan á þeim stóð.

„Þetta þýðir einfaldlega að meginreglan er að veikindi verða að vera staðreynd af lækni á meðan á veikindum stendur. Læknir verður að skoða sjúklinginn,“ segir Gunnar.

Dæmi um misnotkun

Það eru alls kyns mál sem geta komið upp vegna læknisvottorða þeirra sem Gunnar kallar „kerfisfræðingana;“ hópsins sem með ásetningi er að misnota veikindaréttindin sín.

„Til dæmis til að lengja í orlofinu sínu eða að tryggja að þurfa ekki að vinna út uppsagnartímann,“ segir Gunnar.

Margt geti flækt málin á vinnumarkaði. Til dæmis hröð fjölgun starfsmanna erlendis frá, þar sem menning og réttindi almennt geta verið allt önnur en hér.

„Svo það sé tekið fram, þá er ég afar hlynntur því að við séum að fá starfsfólk erlendis frá. Í okkar fyrirtæki gætum við til dæmis ekki án þeirra verið,“ segir Gunnar.

En Gunnar tekur dæmi.

Eitt sinn komumst við á snoðir um það að starfsmaður hjá okkur ætlaði viljandi að lengja í orlofinu sínu með veikindavottorði. 

Orlofið ætlaði hann að nýta til að heimsækja heimalandið og með því að skila inn læknavottorði gat hann dvalið þar lengur.“ 

Ferlið gekk svona fyrir sig:

„Hann skilaði læknisvottorði til tveggja eða þriggja vikna og þá kom endurnýjað vottorð og síðan aftur í þriðja sinn. Á endurnýjuðu vottorðunum var engin dagsetning á því hvenær skoðun á sjúkling fór fram enda vissum við að viðkomandi starfsmaður var enn staddur í heimalandi sínu.“

Annað dæmi sem sífellt fleiri vinnustaðir nefna eru veikindavottorð sem skilað er inn eftir uppsögn.

„Þar sem það kemur jafnvel fram á læknavottorðinu að viðkomandi verði óvinnufær í mánuð eða akkúrat þann tíma sem eftir er á uppsagnartímanum. En hvernig er hægt að staðfesta það að einhver verði enn veikur eftir mánuð?“ spyr Gunnar. En vísar þó hér að sjálfsögðu til veikinda sem teljast frekar ósýnileg eða óskýr; Ekki til dæmis veikindi í kjölfar slyss eða áfalls og svo framvegis.

Í stjórnsýslunni er sú saga til dæmis oft sögð að sumir skili inn vottorði þegar vitað er að það á að veita þeim áminningu.

„Já og síðan eru það þeir sem skila inn vottorði fyrir til dæmis næstu tvær til þrjár vikurnar, síðan aftur í þrjár vikur og koll af kolli út uppsagnartímann,“ segir Gunnar.

Því já; Dæmi „kerfisfræðinganna“ geta einfaldlega verið svo mörg.

Góðu ráð boltabítsins

Til að skerpa enn betur á því hvernig læknisvottorð eiga að líta út, segir um þau í lögum:

Heilbrigðisstarfsmönnum ber að gæta varkárni, nákvæmni og óhlutdrægni við útgáfu vottorða, álitsgerða, faglegra yfirlýsinga og skýrslna og votta það eitt er þeir vita sönnur á og er nauðsynlegt í hverju tilviki.

Núgildandi ákvæði eru frá árinu 2012 en þar er helsta breytingin sú að búið er að útvíkka hverjir geta gefið út vottorð og talað um heilbrigðisstarfsfólk en ekki aðeins lækna. Þetta þýðir þó ekki að til dæmis hjúkrunarfræðingar geti gefið út læknavottorð, því í greinagerð frumvarpsins er fjallað sérstaklega um faglegar kröfur sem gerðar eru til heilbrigðisstarfsmanna og mikilvægi þess að virða faglegar takmarkanir.

Hjá VHE segir Gunnar að sú regla gildi að almennt þurfi starfsfólk ekki að skila inn læknavottorði fyrr en á fjórða degi veikinda.

„Flestar umgangspestir eru þannig að þeim lýkur á tveimur þremur dögum. Á fjórða degi má hins vegar velta fyrir sér hvort stefni í eitthvað meira langvarandi eða hvort það þurfi að bregðast við og þá er bara fínt að fá úr því skorið hjá lækni.“

Önnur leið sem vinnustaðir geta farið er til dæmis sú leið sem Alcoa Fjarðarál fór og er tekin sem dæmi í grein Gunnars. Þar sem vinnustaður gerir vinnustaðasamning við stéttarfélög. Í tilviki Alcoa Fjarðaráls er samningurinn við Afl starfsgreinafélag og Rafiðnaðarsamband Íslands.

Í greininni segir:

Í þessum samningi er m.a. kveðið á um tvöfalda tilkynningu til vinnuveitanda. Í öllum tilvikum ber starfsmanni að tilkynna um fjarvistir vegna veikinda símleiðis til leiðtoga.

Að auki ber honum annað hvort að tilkynna um fjarvist skv. reglum Fjarðaáls, eða skila læknisvottorði með þeim afleiðingum að ef reglunum er ekki fylgt þá er litið svo á að um óleyfilega fjarvist sé að ræða.

Þá kemur fram að ekki sé greitt fyrir óleyfilega fjarvist.

Um vinnustaðasamninginn segir einnig:

Fjarðaál getur krafist þess að trúnaðarlæknir félagsins staðfesti veikindi. Fjarðaál getur óskað eftir vottorði trúnaðarlæknis félagsins um starfshæfni áður en starfsmaður hefur störf að nýju eftir veikindi sem varið hafa að lágmarki í 3 vikur samfellt til að tryggja öryggi og velferð starfsmanna þegar snúið er aftur til vinnu eftir veikindi.

Og fyrst okkur ber nú niður að nefna trúnaðarlækni er ekki seinna að vænna að heyra af umdeildu hugmynd bolabítsins svokallað. Sem einmitt felur það í sér hvenær vinnuveitandi getur kallað til trúnaðarlæknis.

„Mín hugmynd er sú að ef læknisvottorð skilast allt í einu inn á uppsagnartíma, þá verði það að vera frá trúnaðarlækni. Auðvitað hlýtur af þessu einhver kostnaður sem vinnuveitandinn þá greiðir en getur verið töluvert lægri kostnaður en hlýst af óréttmætum fjarvistum. Trúnaðarlæknirinn er í þeirri stöðu að geta gefið sér góðan tíma í að skoða starfsmann og fullvissa sig um hvort veikindi eru fyrir hendi eða ekki. Hann er ekki í þeirri stöðu að finnast viðkomandi starfsmaður vera að taka tíma frá sjúklingum sem þurfa nauðsynlega læknisþjónustu,“ segir Gunnar og bætir við:

En til að þetta geti orðið að veruleika þarf samtal milli aðila vinnumarkaðarins og aðkomu löggjafans. 

Þangað til verð ég bara áfram bolabítur á buxnaskálm!“

Að deila um þessi vottorð er nefnilega deila sem margir vinnuveitendur þekkja. En þá oftast sem deila vinnuveitenda við stéttarfélögin.

„Stéttarfélögin eru misjöfn. Sum hver sía greinilega út einhver mál enda eru „kerfisfræðingarnir“ líka að misnota stéttarfélögin. Önnur stéttafélög virðast ekki með neina síu heldur vísa öllum málum til lögmanna. Enda eiga stéttarfélögin nóg af peningum sem þýðir að mörg lítil og meðalstór fyrirtæki hafa ekkert bolmagn í að standa í þeim,“ segir Gunnar og bætir við:

„Ég starfa hér sem innanhúslögmaður og get því alveg fyrir hönd VHE sagt að það sé ekkert mál: Við förum þá bara fyrir dóm. Í þremur tilfellum af fjórum, bökkuðu stéttarfélögin en fjórða málið unnu þeir fyrir héraði. Lítil fyrirtæki hafa hins vegar fæst bolmagn í þetta.“

Í alla staði mælir Gunnar með því að fólk og fyrirtæki kynni sér betur hvernig læknisvottorð þurfa að vera útbúin.

Ef læknisvottorðin eru ekki rétt útfyllt geta vinnuveitendur allt eins tekið við hvaða snepli sem er og þá er alveg eins gott að sleppa því að biðja um vottorð.“

Samanburður við Norðurlöndin

Almennt eru veikindaleyfi starfsmanna dýr kostnaðarliður.

„Hjá VHE eru rúmlega 200 manns á launaskrá og í hverjum einasta mánuði erum við að borga sem nemur 10-13 mánaðarlaun vegna veikinda. Þetta nema um 100-150 milljónir króna á ári sem er auðveldlega hægt að margfalda upp í einhverja milljarða sem vinnumarkaðurinn þarf að standa undir kostnaði af,“ segir Gunnar og bætir við:

Veikindarétturinn er mjög mikilvægur en hann kostar. Það er því ekki á það bætandi ef hann er misnotaður.“

En fyrst við erum farin að rýna í kostnað, má líka velta fyrir sér hvernig að málum er staðið erlendis.

„Á Norðurlöndunum greiðir vinnuveitandinn mun skemmri tíma vegna veikinda og því er ekki sama vandamál þar og hér. Lengri veikindaleyfi á Norðurlöndunum eru greidd úr sjóðum. En þar þarf líka endurkomuáætlun að liggja fyrir innan fjögurra vikna, síðan er aftur tekið samtal eftir sjö vikur og endurhæfingarmat þarf að liggja fyrir innan átta vikna. Áherslan er alltaf sú að koma launþeganum í starf aftur sem fyrst.“

Margt sé þó skrýtið í kýrhausnum hér heima.

„Til dæmis tók gildi ný reglugerð heilbrigðisráðherra í lok janúar sem ég get ekki séð að standist lög né sé í samræmi við dómafordæmi. Því samkvæmt reglugerðinni geta allir heilbrigðisstarfsmenn gefið út vottorð og það jafnvel án skoðunar, þótt lögin kveði á um að læknir þurfi að sannreyna veikindi með skoðun og hæstiréttur hafi staðfest það með dómum,“ segir Gunnar.

Það er augljóst að Gunnar telur brýnt að umræðan sé tekin.

Því veikindarétturinn er engin lúxusréttur. Þetta er réttur sem verkalýðsfélögin lögðu á sig mikla vinnu til að ná fram á sínum tíma. Þess vegna skiptir svo miklu máli að koma hömlum á þessa „kerfisfræðinga“ því við viljum halda í þetta kerfi. 

Það sama gildir um uppsagnarfrestinn. Þar hafa bæði vinnuveitandi og starfsmaður réttindi sem voru hugsuð fyrir báða. Þetta er tími sem ætlaður er fyrir launþegann að vinna sér aðra vinnu og vinnuveitandann til að finna sér annan starfsmann. Að skila inn læknisvottorði til að komast hjá vinnuskyldunni á uppsagnartíma er einfaldlega misnotkun á því kerfi sem við höfum valið okkur.“