Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar 27. apríl 2025 18:02 Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sóley Dröfn Davíðsdóttir Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir skrifar Skoðun Hin yndislega aðlögun Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Sjá meira
Endurtekið berast hryggilegar fréttir af fólki sem sætir fordómum og jafnvel illri meðferð fyrir það eitt að tilheyra vissum kynþætti, trúarlegum hópi, eða hafa aðra kynhneigð eða kynvitund en vænst er. Hvernig má vera að þetta sé staðan, enn þann dag í dag? Erum við ekki orðin upplýstari en svo, eða snúast fordómar um annað og meira en vanþekkingu, með öðrum orðum FOR-dóma? Hvað eru fordómar? Fordómar hafa verið skilgreindir sem neikvæðar tilfinningar í garð manneskju á grundvelli hóps sem hún tilheyrir. Nánari skilgreining skiptir fordómum upp í tilfinningar, skoðanir og hegðun. Undir hegðun falla atriði eins og mismunun, auðsýnd vanþóknun og ofbeldi, en skoðanir vísa til þeirra ályktana sem dregnar eru um vissa hópa. Enginn er með öllu fordómalaus enda ekki hjá því komist að mynda sér hugmyndir um menn og málefni. Mannshugurinn flokkar saman áreiti til að draga úr magni upplýsinga sem vinna þarf úr; kaffibollar, ljón, Íslendingar, sjálfstæðismenn. Það væri agalegt að þurfa að spá í hvern einasta kaffibolla og hvað greini hann frá öðrum, svo dæmi sé nefnt. Til að komast af hefur mannskepnan frá alda öðli líka myndað sér leiðsagnarreglur, eins og þá að ljón séu hættuleg (þótt mér skiljist að það séu aðallega gömul og veik ljón sem leggist í mannaveiðar). Slíkar leiðsagnarreglur stuðla að því við vörumst mögulegar hættur eins og ljón, þótt við værum líklega að gera einhverjum ljónum rangt til, sem aldrei hefðu ráðist á okkur. Jafnframt flokkum við heiminn í „minn hópur“ og „aðrir hópar“. Við teljum eigin hóp (og menningu) öðrum æðri, ofmetum líkindi okkar við hópinn okkar og ýkjum ólíkindin við aðra hópa. Þetta gerum við jafnvel þótt okkur sé tilviljunarkennt skipt upp í hópa. Eins erum við fljótari að bregðast við ef jákvætt orð svo sem „sólskin“ er tengt okkar hópi, en viðbragðstíminn er lengri ef það er tengt við annan hóp. Við eignum fólki í eigin hópi jákvæðari eiginleika, og dæmum sjaldnast eigin hóp ef einhver brýtur þar af sér. Það er hins vegar ótrautt gert ef einhver brýtur af sér í hópi sem okkur er í nöp við, þá þykir okkur það dæmigert og sanna hve hópurinn sé ómögulegur. Það hefur til dæmis verið vatn á myllu þeirra sem er í nöp við araba að tveir þeirra skulu nýverið hafa framið alvarleg brot. Líklegt þykir að hópurinn í heild sinni verði látinn gjalda þess með einum eða öðrum hætti. Að sama skapi teljum við meðlimi annarra hópa hafa einsleitari eiginleika til að bera („allir eins“) og erum minna viljug til að hjálpa þeim. Þessi viðleitni kemur hvað skýrast í ummælum sem reglulega heyrast þegar til tals kemur að hjálpa stríðshrjáðu fólki úti í heimi, að „nær sé að hjálpa Íslendingum fyrst“. Það yrði líkast til uppi fótur og fit ef farið yrði að limlesta og myrða börn í Vesturbænum en minna máli skiptir ef það gerist Vestubakkanum eða Gaza. Hvernig má draga úr fordómum? Eitt sinn varð gerð könnun sem snéri að fordómum Íslendingar í garð annarra kynþátta. Fæstir álitu sig fordómafulla en hik kom á suma þegar þeir voru spurðir að því hvort þeir vildu eiga vini eða maka af öðrum kynþætti eða að afkomendur þeirra gerðu það. Athygli vakti að þeir sem höfðu farið sem skiptinemar til annarra heimshorna voru mun opnari fyrir þessu. Þetta segir okkur að hvað mikilvægast er að kynnast fólki með öðruvísi bakgrunn. Með öðrum orðum brjóta upp hópaskiptingu og láta nýja hópa vinna að sameiginlegu markmiði. Þá komum við hins vegar að stærstu hindruninni þegar kemur að blöndun hópa af mismunandi þjóðerni að menn tala ekki alltaf sama tungumálið. Þar megum við Íslendingar gera betur og bjóða öllum innflytjendum sem á þurfa að halda upp á tveggja ára metnaðarfullt nám í íslensku. Ekki aðeins staka kúrsa upp á örfáa tíma á viku, eins og raunin er nú. Flestir vilja læra málið og fá notið sín í nýju samfélagi. Alltof margir festast hérlendis í þeirri gildru að hafa ekki aðgang að góðu íslenskunámi, ná þar af leiðandi ekki tökum á íslenskunni og fá þá síður fótfestu á vinnumarkaði eða námi, þar sem þeir hefðu einmitt komist í íslenskt málumhverfi. Á vinnumarkaði eiga menn möguleika á að nýta hæfileika sína, sér í lagi ef menntunin er metin að verðleikum (þar megum við gera betur), og fá jafnframt tækifæri til á mynda tengsl við aðra. Án atvinnu festast menn í fátækragildru og einangrast með meðlimum eigin hóps. Eins skal þess getið að samkeppni um takmarkaðar auðlindir, til dæmis atvinnu og húsnæði, eykur á fordóma og því skiptir máli að skapa samfélag þar sem hugað er að velferð allra þegna samfélagsins. Leggjum okkar að mörkum til að skapa inngildandi samfélag þar sem allir fá tækifæri til að taka virkan þátt - og fögnum fjölbreytileikanum. Höfundur er yfirsálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun