Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Guðmundur Björnsson skrifar 8. mars 2025 16:01 Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. Í samtalinu kom fram að 15 ára ungmenni í grunnskóla hafði fengið það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Það sem kom mér á óvart var að ungmennið virtist ekki átta sig á því hvað orðið rök þýðir. Ekki aðeins átti nemandinn erfitt með að skilja hugtakið heldur hafði hann fengið verkefnið án skýrrar leiðsagnar frá kennara um hvað væri átt við með rökum eða hvernig rökfærsluritgerð ætti að vera uppbyggð. Þetta samtal vakti strax tvær spurningar í huga mér: Annars vegar, af hverju vissi 15 ára ungmenni ekki hvað rök eru, og hins vegar, hvers vegna var verkefnið lagt fyrir án þess að kennari hefði tryggt að nemendur hefðu nauðsynlega þekkingu til að vinna það? Skortur á grunnskilningi – einkenni stærra vandamáls? Rökhugsun og röksemdafærsla eru lykilatriði í námi og daglegu lífi. Að geta sett fram rök og byggt mál sitt á skynsamlegum og sannfærandi forsendum er grunnforsenda fyrir því að taka þátt í samfélaginu af ábyrgð og skilningi. Þessi hæfni er sérstaklega mikilvæg í lýðræðislegu samfélagi þar sem borgarar þurfa að taka upplýstar ákvarðanir, meta sannleiksgildi upplýsinga og greina á milli staðreynda og skoðana. Þegar ungmenni á unglingsaldri skilur ekki grundvallarhugtök eins og rök vekur það spurningar um kennsluhætti og námskrárgrunninn. Þetta gæti verið vísbending um að íslenskt skólakerfi leggi ekki nægilega mikla áherslu á rökhugsun sem hluta af grunnmenntun nemenda. Ef nemendur eiga að geta skrifað rökfærsluritgerð hlýtur það að vera forsenda að þeir skilji hvað rök eru og hvernig á að beita þeim. Rökhugsun á gervigreindaröld – mikilvægari en nokkru sinni fyrr Í nútímanum, þar sem gervigreind og tækniframfarir breyta því hvernig við nálgumst upplýsingar, skiptir gagnrýnin hugsun enn meira máli. Við lifum á tímum þar sem falsfréttir, upphrópanir og alls konar ósannindi dreifast hraðar en nokkru sinni fyrr – oft án þess að fólk spyrji sig hvort upplýsingarnar standist rýni. Samfélagsmiðlar og gervigreindarverkfæri búa til sannfærandi texta, myndir og jafnvel myndskeið sem eru hrein fölsun, en líta út fyrir að vera trúverðug. Ef ungt fólk lærir ekki að nota rök og meta sannleiksgildi upplýsinga, þá verður það berskjaldað fyrir áróðri og blekkingum. Þetta undirstrikar hversu mikilvægt er að kenna nemendum að rökstyðja mál sitt og greina milli staðreynda og rangfærslna. Ef við viljum koma í veg fyrir að komandi kynslóðir falli fyrir blekkingum verðum við að styrkja kennslu í rökhugsun og gagnrýnni hugsun – og það byrjar allt með því að tryggja að nemendur skilji hvað rök eru. Vandinn við ónógan undirbúning verkefna Það sem mér þótti ekki síður áhyggjuefni var að nemandanum hafði einfaldlega verið sett fyrir verkefni án þess að kennari hefði gengið úr skugga um að allir skildu lykilhugtökin og tilgang verkefnisins. Það er því miður ekki óalgengt að kennarar setji nemendum fyrir verkefni til að vinna heima eða í skólanum án þess að tryggja að allir hafi nauðsynlega undirstöðu til að leysa þau. Slíkur skortur á undirbúningi getur haft eftirfarandi neikvæð áhrif: Óöryggi nemenda: Ef nemendur eiga erfitt með að skilja verkefni sem þeim eru sett fyrir, gætu þeir upplifað vanmátt og misst áhugann á náminu. Slakur námsárangur: Ef nemendur fá ekki nægilega leiðsögn er hætta á að þeir misskilji verkefnið og skili af sér illa unnu efni sem endurspeglar ekki raunverulega getu þeirra. Minnkandi færni í rökhugsun: Ef nemendur læra ekki að nota rök rétt í grunnskóla, hvernig geta þeir þá þróað þessa hæfni síðar í námi eða starfi? Þetta er áminning um að ekki dugar að leggja fyrir verkefni með fyrirmælum og senda nemendur af stað í sjálfstæða vinnu – það þarf að tryggja að þeir hafi nauðsynlega þekkingu og færni til að takast á við verkefnið. Hvað má bæta? Lausnir og tillögur Skólakerfið á að leggja áherslu á rökhugsun og rökfærslu og þarf því að tryggja að nemendur fái skýra leiðsögn, markvissa þjálfun og tækifæri til að æfa sig í að beita rökum á árangursríkan hátt. Hér eru nokkrar leiðir til að bæta úr þessum vanda: Kennarar þurfa að útskýra hugtök áður en verkefni hefjast. Það ætti að vera grunnkrafa að áður en nemendur spreyta sig á rökfærsluverkefni séu þeir búnir að fá kennslu í því hvað rök eru, hvernig þau eru byggð upp og hvernig þau eru notuð í röksemdafærslu. Aukið vægi gagnrýninnar hugsunar í námskrá. Nemendur þurfa að læra að greina á milli haldbærra raka og veikra raka, sjá tengsl á milli hugmynda og æfa sig í rökræðu þar sem þeir nota rök til að verja skoðanir sínar. Leiðsagnarkennsla í stað verkefnaskila án stuðnings. Þegar nemendur fá verkefni sem byggja á hugtökum sem þeir eru ekki vanir að nota þarf að tryggja að kennari leiðbeini þeim í ferlinu. Aukið vægi rökfræði í grunnskóla. Með markvissri kennslu í rökfræði gætu nemendur lært að greina röksemdafærslur í fréttum, samfélagsmiðlum og auglýsingum – færni sem er nauðsynleg á tímum gervigreindar og upplýsingaóreiðu. Þessi reynsla er áminning um að skólakerfið ber ábyrgð á því að tryggja að nemendur skilji grunnatriði áður en þeim eru sett fyrir verkefni sem byggjast á þeim. Ef 15 ára nemandi skilur ekki hvað rök eru, þá vaknar sú spurning hvað það segir um kennsluna sem hann hefur fengið. Í heimi þar sem ofgnótt falsfrétta og efnis búið til af gervigreind flæðir yfir okkur, getum við ekki leyft okkur að ala upp kynslóð sem skortir færni í rökhugsun. Gervigreind hefur sýnt að hún getur framleitt sannfærandi texta, myndefni og fréttir sem eru byggðar á röngum eða skálduðum upplýsingum, oft án nokkurra heimildartilvitnana. Þegar slík tæki geta „ofskynjað“ (e. hallucinate) efni og búið til staðlausar „staðreyndir”, verður gagnrýnin hugsun mikilvægari en nokkru sinni fyrr. Skólakerfið verður að leggja aukna áherslu á rökfræði, gagnrýna hugsun og hæfni til að greina á milli staðreynda og skáldskapar – því án þessara verkfæra er hætt við að ungt fólk verði leiksoppur þeirra sem vilja afvegaleiða það, villa um fyrir því og sannfæra það um hvað sem er. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Guðmundur Björnsson Mest lesið Af hverju hafa Danir það svona óþolandi gott? Björn Teitsson Skoðun Íslensk fátækt er bara kjaftæði Unnur Hrefna Jóhannsdóttir Skoðun Fjölgun kennara er allra hagur Haraldur Freyr Gíslason Skoðun Deilt og drottnað í umræðu um leikskólamál Halla Gunnarsdóttir Skoðun Hvað kostar gjaldtakan? Hildur Hauksdóttir Skoðun Offita á krossgötum Guðrún Þuríður Höskuldsdóttir,Tryggvi Helgason Skoðun Launaþjófaður – vanmetinn glæpur á vinnumarkaði Kristjana Fenger Skoðun Togstreita, sveigjanleiki og fjölskyldur Sólveig Rán Stefánsdóttir Skoðun Hömpum morðingjunum sem hetjum Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir. Skoðun Fórnir verið færðar fyrir okkur Björn Ólafsson Skoðun Skoðun Skoðun Offita á krossgötum Guðrún Þuríður Höskuldsdóttir,Tryggvi Helgason skrifar Skoðun Fórnir verið færðar fyrir okkur Björn Ólafsson skrifar Skoðun Launaþjófaður – vanmetinn glæpur á vinnumarkaði Kristjana Fenger skrifar Skoðun Áfram veginn í Reykjavík Gísli Garðarsson,Steinunn Rögnvaldsdóttir skrifar Skoðun Fjölgun kennara er allra hagur Haraldur Freyr Gíslason skrifar Skoðun Deilt og drottnað í umræðu um leikskólamál Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju hafa Danir það svona óþolandi gott? Björn Teitsson skrifar Skoðun Fjárfestum í framtíðinni Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Togstreita, sveigjanleiki og fjölskyldur Sólveig Rán Stefánsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar gjaldtakan? Hildur Hauksdóttir skrifar Skoðun Víðerni verndar og virkjana Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Blóðpeningar vestrænna yfirvalda Bergljót T. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Eigindlegar rannsóknir og umræðan um jafnrétti Stefan C. Hardonk skrifar Skoðun Þegar heilbrigðiskerfið molnar og ráðherrann horfir bara á Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Íslensk fátækt er bara kjaftæði Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í fangelsi við landamærin Inger Erla Thomsen skrifar Skoðun Tíminn er núna, fjarheilbrigðisþjónusta sem lykill að jafnræði og sjálfbærni í heilbrigðiskerfinu Helga Dagný Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Breytum fánalögunum og notum fánann meira Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Samtal um launajafnrétti og virðismat starfa í tilefni af Kvennaári Helga Björg O. Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Með góðri menntun eru börn líklegri til að ná árangri Sigurður Sigurjónsson skrifar Skoðun Hömpum morðingjunum sem hetjum Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir. skrifar Skoðun Komum í veg fyrir að áföll erfist á milli kynslóða Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Stöndum vörð um varasjóð VR – framtíðarlausn fyrir félagsfólk Bjarni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Listin að vera ósammála Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Breytum fánalögunum og notum fánann meira Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun „Refsipólitísk áhrif“ Alma Mjöll Ólafsdóttir skrifar Skoðun Endurkaup í Grindavík: Fólk á rétt á raunverulegri mynd af húsnæði sínu Hilmar Freyr Gunnarsson skrifar Skoðun Ný og góð veröld í Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Krónupíning foreldra er engin lausn Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Köld kveðja á kvennaári Stefanía Sigurðardóttir skrifar Sjá meira
Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. Í samtalinu kom fram að 15 ára ungmenni í grunnskóla hafði fengið það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Það sem kom mér á óvart var að ungmennið virtist ekki átta sig á því hvað orðið rök þýðir. Ekki aðeins átti nemandinn erfitt með að skilja hugtakið heldur hafði hann fengið verkefnið án skýrrar leiðsagnar frá kennara um hvað væri átt við með rökum eða hvernig rökfærsluritgerð ætti að vera uppbyggð. Þetta samtal vakti strax tvær spurningar í huga mér: Annars vegar, af hverju vissi 15 ára ungmenni ekki hvað rök eru, og hins vegar, hvers vegna var verkefnið lagt fyrir án þess að kennari hefði tryggt að nemendur hefðu nauðsynlega þekkingu til að vinna það? Skortur á grunnskilningi – einkenni stærra vandamáls? Rökhugsun og röksemdafærsla eru lykilatriði í námi og daglegu lífi. Að geta sett fram rök og byggt mál sitt á skynsamlegum og sannfærandi forsendum er grunnforsenda fyrir því að taka þátt í samfélaginu af ábyrgð og skilningi. Þessi hæfni er sérstaklega mikilvæg í lýðræðislegu samfélagi þar sem borgarar þurfa að taka upplýstar ákvarðanir, meta sannleiksgildi upplýsinga og greina á milli staðreynda og skoðana. Þegar ungmenni á unglingsaldri skilur ekki grundvallarhugtök eins og rök vekur það spurningar um kennsluhætti og námskrárgrunninn. Þetta gæti verið vísbending um að íslenskt skólakerfi leggi ekki nægilega mikla áherslu á rökhugsun sem hluta af grunnmenntun nemenda. Ef nemendur eiga að geta skrifað rökfærsluritgerð hlýtur það að vera forsenda að þeir skilji hvað rök eru og hvernig á að beita þeim. Rökhugsun á gervigreindaröld – mikilvægari en nokkru sinni fyrr Í nútímanum, þar sem gervigreind og tækniframfarir breyta því hvernig við nálgumst upplýsingar, skiptir gagnrýnin hugsun enn meira máli. Við lifum á tímum þar sem falsfréttir, upphrópanir og alls konar ósannindi dreifast hraðar en nokkru sinni fyrr – oft án þess að fólk spyrji sig hvort upplýsingarnar standist rýni. Samfélagsmiðlar og gervigreindarverkfæri búa til sannfærandi texta, myndir og jafnvel myndskeið sem eru hrein fölsun, en líta út fyrir að vera trúverðug. Ef ungt fólk lærir ekki að nota rök og meta sannleiksgildi upplýsinga, þá verður það berskjaldað fyrir áróðri og blekkingum. Þetta undirstrikar hversu mikilvægt er að kenna nemendum að rökstyðja mál sitt og greina milli staðreynda og rangfærslna. Ef við viljum koma í veg fyrir að komandi kynslóðir falli fyrir blekkingum verðum við að styrkja kennslu í rökhugsun og gagnrýnni hugsun – og það byrjar allt með því að tryggja að nemendur skilji hvað rök eru. Vandinn við ónógan undirbúning verkefna Það sem mér þótti ekki síður áhyggjuefni var að nemandanum hafði einfaldlega verið sett fyrir verkefni án þess að kennari hefði gengið úr skugga um að allir skildu lykilhugtökin og tilgang verkefnisins. Það er því miður ekki óalgengt að kennarar setji nemendum fyrir verkefni til að vinna heima eða í skólanum án þess að tryggja að allir hafi nauðsynlega undirstöðu til að leysa þau. Slíkur skortur á undirbúningi getur haft eftirfarandi neikvæð áhrif: Óöryggi nemenda: Ef nemendur eiga erfitt með að skilja verkefni sem þeim eru sett fyrir, gætu þeir upplifað vanmátt og misst áhugann á náminu. Slakur námsárangur: Ef nemendur fá ekki nægilega leiðsögn er hætta á að þeir misskilji verkefnið og skili af sér illa unnu efni sem endurspeglar ekki raunverulega getu þeirra. Minnkandi færni í rökhugsun: Ef nemendur læra ekki að nota rök rétt í grunnskóla, hvernig geta þeir þá þróað þessa hæfni síðar í námi eða starfi? Þetta er áminning um að ekki dugar að leggja fyrir verkefni með fyrirmælum og senda nemendur af stað í sjálfstæða vinnu – það þarf að tryggja að þeir hafi nauðsynlega þekkingu og færni til að takast á við verkefnið. Hvað má bæta? Lausnir og tillögur Skólakerfið á að leggja áherslu á rökhugsun og rökfærslu og þarf því að tryggja að nemendur fái skýra leiðsögn, markvissa þjálfun og tækifæri til að æfa sig í að beita rökum á árangursríkan hátt. Hér eru nokkrar leiðir til að bæta úr þessum vanda: Kennarar þurfa að útskýra hugtök áður en verkefni hefjast. Það ætti að vera grunnkrafa að áður en nemendur spreyta sig á rökfærsluverkefni séu þeir búnir að fá kennslu í því hvað rök eru, hvernig þau eru byggð upp og hvernig þau eru notuð í röksemdafærslu. Aukið vægi gagnrýninnar hugsunar í námskrá. Nemendur þurfa að læra að greina á milli haldbærra raka og veikra raka, sjá tengsl á milli hugmynda og æfa sig í rökræðu þar sem þeir nota rök til að verja skoðanir sínar. Leiðsagnarkennsla í stað verkefnaskila án stuðnings. Þegar nemendur fá verkefni sem byggja á hugtökum sem þeir eru ekki vanir að nota þarf að tryggja að kennari leiðbeini þeim í ferlinu. Aukið vægi rökfræði í grunnskóla. Með markvissri kennslu í rökfræði gætu nemendur lært að greina röksemdafærslur í fréttum, samfélagsmiðlum og auglýsingum – færni sem er nauðsynleg á tímum gervigreindar og upplýsingaóreiðu. Þessi reynsla er áminning um að skólakerfið ber ábyrgð á því að tryggja að nemendur skilji grunnatriði áður en þeim eru sett fyrir verkefni sem byggjast á þeim. Ef 15 ára nemandi skilur ekki hvað rök eru, þá vaknar sú spurning hvað það segir um kennsluna sem hann hefur fengið. Í heimi þar sem ofgnótt falsfrétta og efnis búið til af gervigreind flæðir yfir okkur, getum við ekki leyft okkur að ala upp kynslóð sem skortir færni í rökhugsun. Gervigreind hefur sýnt að hún getur framleitt sannfærandi texta, myndefni og fréttir sem eru byggðar á röngum eða skálduðum upplýsingum, oft án nokkurra heimildartilvitnana. Þegar slík tæki geta „ofskynjað“ (e. hallucinate) efni og búið til staðlausar „staðreyndir”, verður gagnrýnin hugsun mikilvægari en nokkru sinni fyrr. Skólakerfið verður að leggja aukna áherslu á rökfræði, gagnrýna hugsun og hæfni til að greina á milli staðreynda og skáldskapar – því án þessara verkfæra er hætt við að ungt fólk verði leiksoppur þeirra sem vilja afvegaleiða það, villa um fyrir því og sannfæra það um hvað sem er. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ.
Skoðun Þegar heilbrigðiskerfið molnar og ráðherrann horfir bara á Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Tíminn er núna, fjarheilbrigðisþjónusta sem lykill að jafnræði og sjálfbærni í heilbrigðiskerfinu Helga Dagný Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Samtal um launajafnrétti og virðismat starfa í tilefni af Kvennaári Helga Björg O. Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Stöndum vörð um varasjóð VR – framtíðarlausn fyrir félagsfólk Bjarni Þór Sigurðsson skrifar
Skoðun Endurkaup í Grindavík: Fólk á rétt á raunverulegri mynd af húsnæði sínu Hilmar Freyr Gunnarsson skrifar