Ætlar Ísland sömu leið og Svíar? Reynir Böðvarsson skrifar 13. september 2024 19:02 Ég talaði um stjórnlausan heim í síðasta pistli mínum. Þá var ég að meina stjórnlausan í svipaðri merkingu og þegar talað er um stjórnlausan bíl. Stjórnlausum bíl er ekki stýrt til þess að koma farþegum heilum á húfi á áfangastað, það er allt í óvissu um hvernig ferðin endar, og hún endar oftast illa. Heimurinn er þó ekki alveg stjórnlaus á þennan hátt, honum er stjórnað af græðgi. Heimur sem stjórnast af óbeisluðum markaði, með lítilli eða engri aðkomu ábyrgðarfulla fulltrúa lýðræðislegra stjórnvalda, er með heimsborgara sína í mikilli óvissuferð sem þó ólíkt flestum slíkum ferðum í gleðskap mun nánast örugglega enda með skelfingu. Þegar ákvarðanir í nánast öllum stigum samfélagsins miðast við fjárlagslega hagkvæmni til skamms tíma og nánast engu öðru er voðinn vís. Þegar markaðsvæðing samfélagsins er orðin svo umfangsmikil að flestar grunnstofnanir þess eru á markaði þá hverfa langtímasjónarmið úr ákvarðanatöku og skammtímalausnir verða gjarnan fyrir valinu. Reyndar eru þessar skammtímalausnir markaðarins taldar, af þeim sem taka ákvarðanir þar, sem „langtíma fjárfestingar”, fimm ár eða upp til að hámarki þrír áratugir. Með slík viðmið hefðu járnbrautir í Evrópu ekki verið byggðar á sínum tíma, ekki heldur vegir, skólar og sjúkrahús. Svíþjóð hefur orðið illa fyrir barðinu á nýfrjálshyggjunni, fyrirmyndar þjóðfélaga á heimsvísu er nú orðið varnaðardæmi um hversu illa málin geta þróast með hægrið við völd. Skólakerfið í Svíþjóð er ekki svipur hjá sjón að gæðum eftir markaðsvæðingu hægrisins og því miður á hægrið í sósíaldemókrötum þar líka stóra sök, létu sig hrífast af Blairismanum og fetuðu hugfangin í hans fótspor. Aukin misskipting og ójöfnuður síðustu áratugi er meðal annars afleiðing af frjálsu vali á skóla og einkavæðingu. Eitt af stærstu vandamálunum er að frjálsa skólavalið hefur ýtt undir félagslega og efnahagslega aðgreiningu. Fjölskyldur með meiri fjárhagslegar og menningarlegar bjargir hafa auðveldara með að velja betri skóla, á meðan fjölskyldur með lægri tekjur eru oft fastar við almenningsskóla með lakari aðstöðu. Þetta hefur leitt til aukins ójafnaðar í menntun. Einkaskólar hafa hvata til að hámarka hagnað sem getur haft áhrif á gæði kennslu. Í mörgum tilfellum hefur verið bent á að þessir skólar reyni að draga úr kostnaði með að ráða óreyndari kennara og hafa þannig minni kröfur um gæði. Einkaskólar hafa lagt áherslu á að bæta sýnilega frammistöðu nemenda, til dæmis með góðum prófúrslitum, til að laða að fleiri nemendur. Þetta hefur leitt til þess að sumir skólar velja nemendur sem eru líklegri til að standa sig vel á prófum og hafa þannig betri einkunnir, en hafna nemendum með meiri stuðningsþarfir. Þetta veldur ójöfnuði sem síðan leiðir til aðskilnaðar í samfélaginu og aukinnar spennu. Skólar keppa nú um nemendur og fjármögnun, sem hefur leitt til meiri áherslu á markaðssetningu og fjárhagslegan rekstur í staðinn fyrir aðaláhersluna á menntun. Þetta getur skapað gífurlegt álag á skólastjórnendur og kennara og valdið auknum flótta frá starfinu. Kennari var hér áður eitt af virtustu störfum í þjóðfélaginu, frjálst og skapandi, er nú orðið að stressandi þrælavinnu með æ meira valdboði að ofan og launin alls ekkií samræmi við mikilvægi starfsins. Einkavæðing í heilbrigðiskerfinu hefur leitt til þess að fleiri heilsugæslustöðvar eru stofnaðar þar sem efnað fólk býr, þeir sem hafa meira fjármagn geta fengið betri og hraðari heilbrigðisþjónustu. Talið er að æ stærra hlutfall kostnaðar ríkisins vegna heilbrigðisþjónustu fari í að sinna lítið veikum eða jafnvel frískum einstaklingum og þeir sem hafi ríkari ástæðu til að fá þjónustu fái hana ekki. Fólk með lægri tekjur fær lakari þjónustu og lengri biðtíma en þeir sem búa í fínu hverfunum og eru vel stæðir fái mikla þjónustu, jafnvel án þess að raunverulega þurfa hennar við. Sem sagt, ójöfnuður hvað varðar heilbrigðisþjónust hefur aukist við aukna einkavæðingu og heilbrigðiskerfið hefur orðið óskilverkara og leitt til aukins kostnaðar fyrir ríkið. Einkarekin fyrirtæki í heilbrigðisþjónustu hafa tilhneigingu til að einbeita sér meira að fjárhagslegum hagnaði en að tryggja hámarks gæði þjónustunnar. Þetta leiðir til minna eftirlits með gæðum og þjónustu sem er náttúrulega ekki í þágu sjúklinga né heldur skattgreiðenda. Ofan á allt þetta hefur starfsumhverfi versnað þar sem einkareknar heilbrigðisstofnanir leitast við að draga úr kostnaði, sem leiðir til undirmönnunar og aukins álags á heilbrigðisstarfsfólk. Þetta ástand smitast yfir á opinberar stofnanir sem eru jú á sama „markaði”. Í stuttu máli má segja að aukin einkavæðing hafi aukið ójöfnuð, kostnað og haft neikvæð áhrif á gæði og jafnt aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Mörg önnur dæmi mætti taka um neikvæð áhrif einkavæðingar í Svíþjóð síðan Nýfrjálshyggjan hóf þar innreið sína. „Det går som tåget” var of sagt á sænsku þegar talað var um eitthvað sem hægt væri að treysta á, kæmi og færi á réttum tíma og skilaði manni alla leið. Enginn notar þessi spakmæli lengur því þau hafa öfuga merkingu eftir markaðsvæðingu. Lyfsalan var einkavædd árið 2009 af hægri stjórninni og er af sem áður að maður treysti öllu sem ráðlagt er þar, nú er reynt að pranga inn á mann allskonar drasli þar sem engin læknisfræðileg rök eru fyrir að maður þurfi. Rannsóknir sýna að lyfjaverð hækkaði við einkavæðingu og eru apotekin mörg í þéttbýli en færri í strjálbýli. Sama má segja um bílaskoðunina, hún er dýrari nú og aðgengi verra í strjálbýli. Þróunarhjálp er orðin að viðskiptatækifærum en ekki það sem orðið gefur til kynna. Allir flokkar sem nú sitja á Alþingi virðast aðhyllast markaðsvæðingu í auknum mæli, kannski hefur þó VG innst inni efasemdir en hefur látið þessa þróun yfir sig ganga í ríkisstjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn og Framsóknarflokkinn. Allir aðrir flokkar eru að meira eða minna leiti mjög markaðssinnaðir, allt frá öfga nýfrjálshyggju Sjálfstæðisflokks og Viðreisnar, yfir pólitíska áttaóvissu á vinstri-hægri ás stjórnmála Flokk fólksins og Pírata, yfir í leyfar sósíaldemokratiskrar stefnu sem þó virðist lítið eftir af í Samfylkingunni. Ef Ísland ætlar að forðast að feta í fótspor Svía í þessari ömurlegu vegferð markaðsvæðingar samfélagsins þá þarf ný og öflug rödd að koma úr ræðustól Alþingis, rödd frá vinstri, rödd sem fólk skilur og hefur hreinan tón. Tón réttlætis, raunverulegs jafnaðar og mannúðar. Ég held að Sósíalistaflokkurinn svari þessu kalli nú í næstu kosningum. Höfundur er jarðskjálftafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Reynir Böðvarsson Mest lesið Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson Skoðun Skoðun Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Sjá meira
Ég talaði um stjórnlausan heim í síðasta pistli mínum. Þá var ég að meina stjórnlausan í svipaðri merkingu og þegar talað er um stjórnlausan bíl. Stjórnlausum bíl er ekki stýrt til þess að koma farþegum heilum á húfi á áfangastað, það er allt í óvissu um hvernig ferðin endar, og hún endar oftast illa. Heimurinn er þó ekki alveg stjórnlaus á þennan hátt, honum er stjórnað af græðgi. Heimur sem stjórnast af óbeisluðum markaði, með lítilli eða engri aðkomu ábyrgðarfulla fulltrúa lýðræðislegra stjórnvalda, er með heimsborgara sína í mikilli óvissuferð sem þó ólíkt flestum slíkum ferðum í gleðskap mun nánast örugglega enda með skelfingu. Þegar ákvarðanir í nánast öllum stigum samfélagsins miðast við fjárlagslega hagkvæmni til skamms tíma og nánast engu öðru er voðinn vís. Þegar markaðsvæðing samfélagsins er orðin svo umfangsmikil að flestar grunnstofnanir þess eru á markaði þá hverfa langtímasjónarmið úr ákvarðanatöku og skammtímalausnir verða gjarnan fyrir valinu. Reyndar eru þessar skammtímalausnir markaðarins taldar, af þeim sem taka ákvarðanir þar, sem „langtíma fjárfestingar”, fimm ár eða upp til að hámarki þrír áratugir. Með slík viðmið hefðu járnbrautir í Evrópu ekki verið byggðar á sínum tíma, ekki heldur vegir, skólar og sjúkrahús. Svíþjóð hefur orðið illa fyrir barðinu á nýfrjálshyggjunni, fyrirmyndar þjóðfélaga á heimsvísu er nú orðið varnaðardæmi um hversu illa málin geta þróast með hægrið við völd. Skólakerfið í Svíþjóð er ekki svipur hjá sjón að gæðum eftir markaðsvæðingu hægrisins og því miður á hægrið í sósíaldemókrötum þar líka stóra sök, létu sig hrífast af Blairismanum og fetuðu hugfangin í hans fótspor. Aukin misskipting og ójöfnuður síðustu áratugi er meðal annars afleiðing af frjálsu vali á skóla og einkavæðingu. Eitt af stærstu vandamálunum er að frjálsa skólavalið hefur ýtt undir félagslega og efnahagslega aðgreiningu. Fjölskyldur með meiri fjárhagslegar og menningarlegar bjargir hafa auðveldara með að velja betri skóla, á meðan fjölskyldur með lægri tekjur eru oft fastar við almenningsskóla með lakari aðstöðu. Þetta hefur leitt til aukins ójafnaðar í menntun. Einkaskólar hafa hvata til að hámarka hagnað sem getur haft áhrif á gæði kennslu. Í mörgum tilfellum hefur verið bent á að þessir skólar reyni að draga úr kostnaði með að ráða óreyndari kennara og hafa þannig minni kröfur um gæði. Einkaskólar hafa lagt áherslu á að bæta sýnilega frammistöðu nemenda, til dæmis með góðum prófúrslitum, til að laða að fleiri nemendur. Þetta hefur leitt til þess að sumir skólar velja nemendur sem eru líklegri til að standa sig vel á prófum og hafa þannig betri einkunnir, en hafna nemendum með meiri stuðningsþarfir. Þetta veldur ójöfnuði sem síðan leiðir til aðskilnaðar í samfélaginu og aukinnar spennu. Skólar keppa nú um nemendur og fjármögnun, sem hefur leitt til meiri áherslu á markaðssetningu og fjárhagslegan rekstur í staðinn fyrir aðaláhersluna á menntun. Þetta getur skapað gífurlegt álag á skólastjórnendur og kennara og valdið auknum flótta frá starfinu. Kennari var hér áður eitt af virtustu störfum í þjóðfélaginu, frjálst og skapandi, er nú orðið að stressandi þrælavinnu með æ meira valdboði að ofan og launin alls ekkií samræmi við mikilvægi starfsins. Einkavæðing í heilbrigðiskerfinu hefur leitt til þess að fleiri heilsugæslustöðvar eru stofnaðar þar sem efnað fólk býr, þeir sem hafa meira fjármagn geta fengið betri og hraðari heilbrigðisþjónustu. Talið er að æ stærra hlutfall kostnaðar ríkisins vegna heilbrigðisþjónustu fari í að sinna lítið veikum eða jafnvel frískum einstaklingum og þeir sem hafi ríkari ástæðu til að fá þjónustu fái hana ekki. Fólk með lægri tekjur fær lakari þjónustu og lengri biðtíma en þeir sem búa í fínu hverfunum og eru vel stæðir fái mikla þjónustu, jafnvel án þess að raunverulega þurfa hennar við. Sem sagt, ójöfnuður hvað varðar heilbrigðisþjónust hefur aukist við aukna einkavæðingu og heilbrigðiskerfið hefur orðið óskilverkara og leitt til aukins kostnaðar fyrir ríkið. Einkarekin fyrirtæki í heilbrigðisþjónustu hafa tilhneigingu til að einbeita sér meira að fjárhagslegum hagnaði en að tryggja hámarks gæði þjónustunnar. Þetta leiðir til minna eftirlits með gæðum og þjónustu sem er náttúrulega ekki í þágu sjúklinga né heldur skattgreiðenda. Ofan á allt þetta hefur starfsumhverfi versnað þar sem einkareknar heilbrigðisstofnanir leitast við að draga úr kostnaði, sem leiðir til undirmönnunar og aukins álags á heilbrigðisstarfsfólk. Þetta ástand smitast yfir á opinberar stofnanir sem eru jú á sama „markaði”. Í stuttu máli má segja að aukin einkavæðing hafi aukið ójöfnuð, kostnað og haft neikvæð áhrif á gæði og jafnt aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Mörg önnur dæmi mætti taka um neikvæð áhrif einkavæðingar í Svíþjóð síðan Nýfrjálshyggjan hóf þar innreið sína. „Det går som tåget” var of sagt á sænsku þegar talað var um eitthvað sem hægt væri að treysta á, kæmi og færi á réttum tíma og skilaði manni alla leið. Enginn notar þessi spakmæli lengur því þau hafa öfuga merkingu eftir markaðsvæðingu. Lyfsalan var einkavædd árið 2009 af hægri stjórninni og er af sem áður að maður treysti öllu sem ráðlagt er þar, nú er reynt að pranga inn á mann allskonar drasli þar sem engin læknisfræðileg rök eru fyrir að maður þurfi. Rannsóknir sýna að lyfjaverð hækkaði við einkavæðingu og eru apotekin mörg í þéttbýli en færri í strjálbýli. Sama má segja um bílaskoðunina, hún er dýrari nú og aðgengi verra í strjálbýli. Þróunarhjálp er orðin að viðskiptatækifærum en ekki það sem orðið gefur til kynna. Allir flokkar sem nú sitja á Alþingi virðast aðhyllast markaðsvæðingu í auknum mæli, kannski hefur þó VG innst inni efasemdir en hefur látið þessa þróun yfir sig ganga í ríkisstjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn og Framsóknarflokkinn. Allir aðrir flokkar eru að meira eða minna leiti mjög markaðssinnaðir, allt frá öfga nýfrjálshyggju Sjálfstæðisflokks og Viðreisnar, yfir pólitíska áttaóvissu á vinstri-hægri ás stjórnmála Flokk fólksins og Pírata, yfir í leyfar sósíaldemokratiskrar stefnu sem þó virðist lítið eftir af í Samfylkingunni. Ef Ísland ætlar að forðast að feta í fótspor Svía í þessari ömurlegu vegferð markaðsvæðingar samfélagsins þá þarf ný og öflug rödd að koma úr ræðustól Alþingis, rödd frá vinstri, rödd sem fólk skilur og hefur hreinan tón. Tón réttlætis, raunverulegs jafnaðar og mannúðar. Ég held að Sósíalistaflokkurinn svari þessu kalli nú í næstu kosningum. Höfundur er jarðskjálftafræðingur.
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun