Ómannúðlegur forsendubrestur – aðrir möguleikar en brottvísun og ólögleg dvöl Magnea Marinósdóttir skrifar 10. júlí 2024 11:30 Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Magnea Marinósdóttir Flóttafólk á Íslandi Flóttamenn Innflytjendamál Mest lesið Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson Skoðun Mega bara íslenskir karlmenn nauðga konum á Íslandi? Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Nýbygging þýðir ekki gallalaus eign Annþór Kristján Karlsson Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi.
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar