Af hverju skjólshús? Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar 22. maí 2024 13:01 Það er hálf öld síðan að svokölluð „Safehouses“ hófu starfsemi í Bandaríkjunum og Evrópu, hér nefnd skjólshús. Úrræði sem sköpuð voru af fólki sem hafði reynslu af geðheilbrigðisþjónustunni og vildi eiga val. Rannsóknir hafa sýnt að þessi úrræði gefa hefðbundinni nálgun ekkert eftir hvað varðar árangur. Úrræði byggð á bata- og notendarannsóknum fer fjölgandi. Hér heima bera nokkur úrræði nöfn þessu tengdu s.s. Batamiðstöðin, Bataskólinn og Batahúsið. Fyrstu skrif um skjólshús á Íslandi (þá nefnt griðarstaður) var grein Margrétar Bárðardóttur sálfræðings sem birtist í Geðhjálparblaðinu árið 1989. Frá þeim tíma hefur reglulega verið talað um möguleikana á skjólshúsi hér á landi og sérstaklega síðasta áratuginn eða svo. Slíkt úrræði er í takt við áherslur WHO, Samnings sameinuðu þjóðanna, stefnu stjórnvalda og Geðhjálpar um að hefja notendaáherslur til vegs og virðingar. Mental Health Europe hefur sett á oddinn mikilvægi samvinnu og nýsköpunar byggða á sömu áherslum. Stjórnvöld hafa kallað eftir umbótum í geðheilbrigðisþjónustunni sem inniber breytta hugmyndafræði. Geðdeildir eru afar mikilvæg þjónusta en henta alls ekki öllum. Í skjólshúsi þarf t.d. enga sjúkdómsgreiningu með tilheyrandi inngripum. Aðaláherslan er lögð á samveru og tengsl meðan viðkomandi er að átta sig og komast áfram með eigið líf. Starfsmenn eru allir með notendareynslu eða jafningjar eins og það er kallað í dag. Traustur kjarni eru samtök sem halda utan um námskeið og fræðslu fyrir nýja stétt jafningjastarfsmanna í geðheilbrigðiskerfinu. Samtökin voru tilnefnd til lýðheilsuverðlauna forseta Íslands í apríl og fengu þar verðskuldaða athygli og nokkra umfjöllun. Traustur kjarni hefur staðið fyrir jafningjastarfsmannanámskeiðum síðustu tvö árin og hafa 90 einstaklingar útskrifast. Félagasamtökin hafa það að markmiði að skapa verðmæti úr lífsreynslu og að auka atvinnuþátttöku fólks sem hefur átt erfitt að fóta sig á vinnumarkaði. Samtökin hafa sl. misseri einnig haft það á stefnuskrá sinni að koma hér upp skjólshúsi að erlendri fyrirmynd og að leitað fanga víða til þess að þetta megi takast sem best. Traustur kjarni er m.a. í samstarfi við Intentional Peer Support Workers, alþjóðasamtök notenda sem standa fyrir jafningjastarfsnámskeiðum víðs vegar í heiminum, veita handleiðslu og halda utan um námshópa. Úrræði í þriðja geiranum hafa fyrir löngu séð verðmæti í jafningjastarfsmönnum og það er fagnaðarefni að geðsvið Landspítalans og geðheilsugæslan ráði nú jafningjastarfsmenn. Jafningjastarfsmenn eru mikilvægir í félags- og geðheilbrigðisþjónustunni því að sérfræðiþekking í samskiptum hefur því miður oft verið beitt á kostnað mennskunnar. Lyfjamiðuð nálgun sem hentar best fyrir tiltekin hóp í meðferð er oft á kostnað virkrar hlustunar og því miður eru alltaf hópur sem slík meðferð gerir ekkert gagn fyrir og jafnvel bara illt verra. Persónulegar upplifanir sem ekki falla að raunveruleika þess sem aldrei hefur upplifað slíkt fá ekki áheyrn og er þannig ýtt út af borðinu í meðferðinni. Sérfræðingavæðingin getur ýtt undir forræðishyggju sem hindrar fólk að finna eigin leiðir út úr vandanum. Geðrof er þannig ekkert endilega sjúkdómseinkenni heldur geta verið viðbragð manneskjunnar við erfiðum aðstæðum, áföllum eða lífskrísum. Að ná bata án greininga, viðeigandi lyfja og meðferðar er ekki í takt við hefðbundin viðhorf. Þessu þarf að breyta. Skjólshús er ekki sett til höfuðs þess sem fyrir er heldur sem val fyrir þá sem það kjósa og koma að eigin frumkvæði vitandi að hefðbundin læknisfræðileg meðferð er ekki í boði. Þegar eru til dagsúrræði sem byggja á sömu hugmyndafræði og gætu stutt við starfsemi Skjólshúss. Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið og Reykjavíkurborg styrkja þegar þessi úrræði. Þau deila lykilþáttum hugmyndafræði skjólshúsa og áhugavert væri að skoða mögulega samstarfsfleti í framtíðinni. Jafningjastarfmenn ættu að vinna þvert á þessa staði. Það fyrirkomulag myndi auka samstarf og samfellu á milli staða sem stjórnvöld hafa lengi óskað eftir. Það væri mikið framfaraskref að bæta við slíku sólarhringsúrræði sem rekið væri sem tilraunaverkefni til nokkra ára. Allt sem til þarf er vilji til samstarfs og hugsjón um að breyta þurfi og breyta megi staðnaðri nálgun okkar á geðheilbrigðismál. Þannig fengjum við raunverulegan og öflugan valkost við það sem nú er. Það græða allir og ekki síst þeir notendur kerfisins sem svo sárlega þurfa á annars konar þjónustu að halda. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elín Ebba Ásmundsdóttir Geðheilbrigði Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Það er hálf öld síðan að svokölluð „Safehouses“ hófu starfsemi í Bandaríkjunum og Evrópu, hér nefnd skjólshús. Úrræði sem sköpuð voru af fólki sem hafði reynslu af geðheilbrigðisþjónustunni og vildi eiga val. Rannsóknir hafa sýnt að þessi úrræði gefa hefðbundinni nálgun ekkert eftir hvað varðar árangur. Úrræði byggð á bata- og notendarannsóknum fer fjölgandi. Hér heima bera nokkur úrræði nöfn þessu tengdu s.s. Batamiðstöðin, Bataskólinn og Batahúsið. Fyrstu skrif um skjólshús á Íslandi (þá nefnt griðarstaður) var grein Margrétar Bárðardóttur sálfræðings sem birtist í Geðhjálparblaðinu árið 1989. Frá þeim tíma hefur reglulega verið talað um möguleikana á skjólshúsi hér á landi og sérstaklega síðasta áratuginn eða svo. Slíkt úrræði er í takt við áherslur WHO, Samnings sameinuðu þjóðanna, stefnu stjórnvalda og Geðhjálpar um að hefja notendaáherslur til vegs og virðingar. Mental Health Europe hefur sett á oddinn mikilvægi samvinnu og nýsköpunar byggða á sömu áherslum. Stjórnvöld hafa kallað eftir umbótum í geðheilbrigðisþjónustunni sem inniber breytta hugmyndafræði. Geðdeildir eru afar mikilvæg þjónusta en henta alls ekki öllum. Í skjólshúsi þarf t.d. enga sjúkdómsgreiningu með tilheyrandi inngripum. Aðaláherslan er lögð á samveru og tengsl meðan viðkomandi er að átta sig og komast áfram með eigið líf. Starfsmenn eru allir með notendareynslu eða jafningjar eins og það er kallað í dag. Traustur kjarni eru samtök sem halda utan um námskeið og fræðslu fyrir nýja stétt jafningjastarfsmanna í geðheilbrigðiskerfinu. Samtökin voru tilnefnd til lýðheilsuverðlauna forseta Íslands í apríl og fengu þar verðskuldaða athygli og nokkra umfjöllun. Traustur kjarni hefur staðið fyrir jafningjastarfsmannanámskeiðum síðustu tvö árin og hafa 90 einstaklingar útskrifast. Félagasamtökin hafa það að markmiði að skapa verðmæti úr lífsreynslu og að auka atvinnuþátttöku fólks sem hefur átt erfitt að fóta sig á vinnumarkaði. Samtökin hafa sl. misseri einnig haft það á stefnuskrá sinni að koma hér upp skjólshúsi að erlendri fyrirmynd og að leitað fanga víða til þess að þetta megi takast sem best. Traustur kjarni er m.a. í samstarfi við Intentional Peer Support Workers, alþjóðasamtök notenda sem standa fyrir jafningjastarfsnámskeiðum víðs vegar í heiminum, veita handleiðslu og halda utan um námshópa. Úrræði í þriðja geiranum hafa fyrir löngu séð verðmæti í jafningjastarfsmönnum og það er fagnaðarefni að geðsvið Landspítalans og geðheilsugæslan ráði nú jafningjastarfsmenn. Jafningjastarfsmenn eru mikilvægir í félags- og geðheilbrigðisþjónustunni því að sérfræðiþekking í samskiptum hefur því miður oft verið beitt á kostnað mennskunnar. Lyfjamiðuð nálgun sem hentar best fyrir tiltekin hóp í meðferð er oft á kostnað virkrar hlustunar og því miður eru alltaf hópur sem slík meðferð gerir ekkert gagn fyrir og jafnvel bara illt verra. Persónulegar upplifanir sem ekki falla að raunveruleika þess sem aldrei hefur upplifað slíkt fá ekki áheyrn og er þannig ýtt út af borðinu í meðferðinni. Sérfræðingavæðingin getur ýtt undir forræðishyggju sem hindrar fólk að finna eigin leiðir út úr vandanum. Geðrof er þannig ekkert endilega sjúkdómseinkenni heldur geta verið viðbragð manneskjunnar við erfiðum aðstæðum, áföllum eða lífskrísum. Að ná bata án greininga, viðeigandi lyfja og meðferðar er ekki í takt við hefðbundin viðhorf. Þessu þarf að breyta. Skjólshús er ekki sett til höfuðs þess sem fyrir er heldur sem val fyrir þá sem það kjósa og koma að eigin frumkvæði vitandi að hefðbundin læknisfræðileg meðferð er ekki í boði. Þegar eru til dagsúrræði sem byggja á sömu hugmyndafræði og gætu stutt við starfsemi Skjólshúss. Félags- og vinnumarkaðsráðuneytið og Reykjavíkurborg styrkja þegar þessi úrræði. Þau deila lykilþáttum hugmyndafræði skjólshúsa og áhugavert væri að skoða mögulega samstarfsfleti í framtíðinni. Jafningjastarfmenn ættu að vinna þvert á þessa staði. Það fyrirkomulag myndi auka samstarf og samfellu á milli staða sem stjórnvöld hafa lengi óskað eftir. Það væri mikið framfaraskref að bæta við slíku sólarhringsúrræði sem rekið væri sem tilraunaverkefni til nokkra ára. Allt sem til þarf er vilji til samstarfs og hugsjón um að breyta þurfi og breyta megi staðnaðri nálgun okkar á geðheilbrigðismál. Þannig fengjum við raunverulegan og öflugan valkost við það sem nú er. Það græða allir og ekki síst þeir notendur kerfisins sem svo sárlega þurfa á annars konar þjónustu að halda. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar.
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun