Verndun og eyðilegging þjóðsagnastaða Jón Jónsson skrifar 20. nóvember 2023 10:30 Í lögum um minjavernd nr. 80/2012 er fjallað um mannvirki og landslag sem er friðað. Í yfirliti um staði sem njóta slíkrar verndar eru nefndir „þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.“ Staðir tengdir þjóðsagnahefð og þjóðtrú hafa augljósa sérstöðu, því þarna er um huglægan menningararf að ræða. Langflestir sögustaðir eru einfaldlega staðsettir í landslaginu, einmitt án þess að það sjáist á þeim nokkur ummerki sem staðfesta þjóðsöguna. Til að fornleifar séu friðaðar þurfa þær samkvæmt lögunum að vera 100 ára eða eldri. Það virðist ljóst að þetta á líka við um þjóðsagnastaði, munnmæli um þá þurfa að hafa verið skrásett fyrir meira en 100 árum til að þeir séu friðaðir. Það er þó ekki sjálfgefið að svo sé, enda eðli munnmæla að þau ganga frá manni til manns og bara örlítið brot af þjóðsagnaarfinum birtist í þjóðsagnasöfnum sem prentuð voru fyrir meira en öld. Topphóll eyðilagður Á þessu ári var Topphóll á jörðinni Dilksnesi, í nágrenni Hafnar í Hornafirði, sprengdur upp. Þetta var gert í þágu vegagerðar, efnistöku og umferðaröryggis. Í undirbúningsferlinu fyrir vegagerðina komu fram ábendingar um að heimildir væru um að hóllinn væri álfakirkja. Í örnefnaskrá fyrir Dilksnes frá árinu 1973 eftir Jón Björnsson segir um Topphól: „Hann er stuðlabergshóll og að ætlun manna álfakirkja.“ Fleiri vitnuðu um munnmæli og sagnir í sömu átt. Það kom einnig í ljós að mörgum heimamönnum þótti vænt um þetta kennileiti og fleirum fannst ástæðulaust að eyðileggja þessa fallegu náttúrusmíð. Fréttir birtust í fjölmiðlum og umræða varð á samfélagsmiðlum. Bæjarstjórnin lýsti yfir að hún harmaði að gildi Topphóls sem minjastaðar hefði ekki komið fram í fornleifaskráningu og vegna munnmælanna var gerð leit að eldri prentuðum þjóðsögnum en því sem birtist í örnefnaskránni. Þær fundust ekki, þótt fleiri vitnuðu um eldra fólk sem hafði þekkt og miðlað þessum munnmælum. Niðurstaðan varð sú að hóllinn var sprengdur upp og heyrir nú sögunni til. Hvað getum við lært? Getum við lært eitthvað af þessu dæmi um Topphól? Er með einhverjum hætti hægt að bæta regluverkið og stjórnsýsluna? Í nýrri skýrslu um Minjavernd sem unnin var fyrir Umhverfis- og auðlindaráðuneytið kemur fram að ný lög um minjavernd séu í undirbúningi. Í slíku ferli gefast stofnunum, fræðifólki og almenningi tækifæri til að koma fram með ábendingar. Af grein sem birtist á vef Minjastofnunar sem gaf álit um hólinn má ráða, að ef til hefði verið 100 ára gömul pappírsútgáfa munnmælanna um að Topphóll væri talinn álfakirkja, þá hefði það dugað til að vernda hólinn. Minjastofnun bendir einnig á í lokaorðum greinarinnar að best hefði verið að vernda Topphól með svokallaðri hverfisvernd í aðalskipulagi. Kannski þarf að gera átak í slíkri verndun um land allt og koma álagablettum, álfakirkjum og dvergasteinum þannig í skjól. Ef við viljum vernda þá. Og það er alveg hægt að gera þetta. Í Grundarfirði er t.d. nýlegt skipulag þar sem gert er ráð fyrir huldufólksbyggð inni í bænum. Átak í grunnskráningu fornminja Ein lausnin hlýtur að vera átak í skráningu. Það er beinlínis skammarlegt að ekki skuli vera búið að ljúka grunnskráningu fornminja um land allt. Landmikil en fámenn sveitarfélög hafa mörg ekki lokið þeirri vinnu, þó að í minjalögum segi: „Skráning fornleifa, húsa og mannvirkja skal fara fram áður en gengið er frá aðalskipulagi eða deiliskipulagi.“ Úr þessu verður að bæta og til þess þarf átaksverkefni. Fornleifaskráning um land allt er algjört lykilatriði og það þarf jafnframt að vera opin leið fyrir almenning til að koma ábendingum um viðbætur á framfæri við eldri skráningar, að virkja almenning til þátttöku. Um leið þarf að nálgast fornleifaskráninguna með þverfaglegri hætti en gert hefur verið, þarna þarf sérfræðikunnáttu bæði þjóðfræðinga og fornleifafræðinga. Lykilhugtakið virðing Fyrir aldarfjórðung kom út merkileg fræðigrein eftir Valdimar Tr. Hafstein nú prófessor í þjóðfræði við Háskóla Íslands sem bar yfirskriftina Respect fyrir steinum: Álfatrú og náttúrusýn. Þar er fjallað um samspil náttúruverndar og álfatrúar og Valdimar segir að virki hlutinn af trú á tilvist huldufólks á þeim tímum sé virðing fyrir huldubyggðum í klettum og steinum. Ný könnun sem Terry Gunnell prófessor emeritus í þjóðfræði gerði í sumar staðfestir svo enn á ný að meirihluti fólks er ekki tilbúið að afneita tilvist huldra vætta. Yfir helmingur þátttakenda telur tilvist huldufólks mögulega, líklega eða örugga. Síðasta áratug höfum við Dagrún Ósk Jónsdóttir, doktor í þjóðfræði, safnað og rannsakað sögur af álagablettum á Ströndum og rætt um þær við allskonar fólk, m.a. landeigendur og bændur sem sýndu okkur álagastaði í sinni landareign. Í þeirri rannsókn kom vel í ljós hversu marglaga og flókin þessi hugmynd um virðingu er og hversu mikið lykilhugtak er hér á ferðinni. Þarna er nefnilega ekki bara um að ræða virðingu og trú á tilvist huldra vætta, sú hugmynd þarf ekkert endilega að vera fyrir hendi til að fólk beri virðingu fyrir þjóðsagnastöðum og þyki vænt um þá. Stundum snýr virðingin einfaldlega að sögustöðum, gömlum sögnum og þjóðsögum. Stundum tengist hún líka væntumþykju til náttúrunnar og er samtvinnuð náttúruverndarhugmyndum. Loks sögðu sumir viðmælendur okkar að það væri sjálfsagt að bera virðingu fyrir hugmyndum þeirra sem tryðu á tilvist huldufólksins og segðust sjá slíkar verur, þótt það væri sjálft efins um tilvist þeirra og hefði aldrei séð neitt slíkt. Vöndum til verka Mikilvægast til að bæta stöðu mála er að vinna að skráningarátaki, til að hægt sé að tryggja að fagleg vinnubrögð við undirbúning framkvæmda byggi á þekkingu og yfirsýn. Þetta á við um grunnskráningu fornminja í landslaginu, en líka þarf nýtt átak við skráningu munnmæla í samtímanum og frekari kortlagningu á þeim þjóðsagnaarfi sem þegar er aðgengilegur í bókum, handritum og gagnasöfnum. Höfundur er þjóðfræðingur og starfar hjá Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Ströndum – Þjóðfræðistofu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fornminjar Stjórnsýsla Mest lesið „Akademísk sniðganga“: gaslýsingar og hnignun háskólasamfélagsins Birgir Finnsson Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun Landspítali í bráðri hættu Læknar á Landspítala Skoðun Vókismi gagnrýndur frá vinstri Andri Sigurðsson Skoðun Ölmusa útgerðarinnar Bolli Héðinsson Skoðun Nýtt landsframlag – og hvað svo? Hrafnhildur Bragadóttir,Birna Sigrún Hallsdóttir Skoðun Ferðumst saman í Reykjavík Heiða Björg Hilmisdóttir Skoðun Löng barátta XD fyrir jafnrétti og frelsi Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Öndum rólega Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Þúsundir barna bætast við umferðina Hrefna Sigurjónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Garðurinn okkar fyllist af illgresi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Nýtt landsframlag – og hvað svo? Hrafnhildur Bragadóttir,Birna Sigrún Hallsdóttir skrifar Skoðun Fágætir dýrgripir í Vestmannaeyjum Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Er einnig von á góðakstri Strætó í ár? Stefán Hrafn Jónsson skrifar Skoðun Ferðumst saman í Reykjavík Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Þúsundir barna bætast við umferðina Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Þau sem hlaupa í átt að hættunni þegar aðrir flýja Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Öndum rólega Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Réttur barna versus veruleiki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Framtíð villta laxins hangir á bláþræði Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun „Akademísk sniðganga“: gaslýsingar og hnignun háskólasamfélagsins Birgir Finnsson skrifar Skoðun Við lifum ekki á tíma fasisma Hjörvar Sigurðsson skrifar Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar Skoðun Ætlar ríkið að stuðla að aukinni tóbaksneyslu á Íslandi? Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Bílastæðavandi í Reykjavík – tími til aðgerða Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Þakkir til Sivjar Arnar Sigurðsson skrifar Skoðun Fráleit túlkun á fornum texta breytir ekki staðreyndum Ómar Torfason skrifar Skoðun Betri strætó strax í dag Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Viltu skilja bílinn eftir heima? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hvaða framtíð bíður barna okkar árið 2050? Hafdís Hanna Ægisdóttir skrifar Skoðun Metabolic Psychiatry: Ný nálgun í geðlækningum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Af hverju skiptir vökvagjöf okkur svona miklu máli? Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Gervigreindin kolfellur á öllum prófum. Er bólan að bresta? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson,Anna Steinsen skrifar Skoðun Hér er það sem Ágúst sagði ykkur ekki Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíð íslensks menntakerfis – lærum af Buffalo og leiðandi háskólum heims Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Öryggismenning – hjartað í ábyrgri ferðaþjónustu Ólína Laxdal,Sólveig Nikulásdóttir skrifar Skoðun Nýsamþykkt aðgerðaáætlun í krabbameinsmálum – aldrei mikilvægari en nú Halla Þorvaldsdóttir skrifar Sjá meira
Í lögum um minjavernd nr. 80/2012 er fjallað um mannvirki og landslag sem er friðað. Í yfirliti um staði sem njóta slíkrar verndar eru nefndir „þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.“ Staðir tengdir þjóðsagnahefð og þjóðtrú hafa augljósa sérstöðu, því þarna er um huglægan menningararf að ræða. Langflestir sögustaðir eru einfaldlega staðsettir í landslaginu, einmitt án þess að það sjáist á þeim nokkur ummerki sem staðfesta þjóðsöguna. Til að fornleifar séu friðaðar þurfa þær samkvæmt lögunum að vera 100 ára eða eldri. Það virðist ljóst að þetta á líka við um þjóðsagnastaði, munnmæli um þá þurfa að hafa verið skrásett fyrir meira en 100 árum til að þeir séu friðaðir. Það er þó ekki sjálfgefið að svo sé, enda eðli munnmæla að þau ganga frá manni til manns og bara örlítið brot af þjóðsagnaarfinum birtist í þjóðsagnasöfnum sem prentuð voru fyrir meira en öld. Topphóll eyðilagður Á þessu ári var Topphóll á jörðinni Dilksnesi, í nágrenni Hafnar í Hornafirði, sprengdur upp. Þetta var gert í þágu vegagerðar, efnistöku og umferðaröryggis. Í undirbúningsferlinu fyrir vegagerðina komu fram ábendingar um að heimildir væru um að hóllinn væri álfakirkja. Í örnefnaskrá fyrir Dilksnes frá árinu 1973 eftir Jón Björnsson segir um Topphól: „Hann er stuðlabergshóll og að ætlun manna álfakirkja.“ Fleiri vitnuðu um munnmæli og sagnir í sömu átt. Það kom einnig í ljós að mörgum heimamönnum þótti vænt um þetta kennileiti og fleirum fannst ástæðulaust að eyðileggja þessa fallegu náttúrusmíð. Fréttir birtust í fjölmiðlum og umræða varð á samfélagsmiðlum. Bæjarstjórnin lýsti yfir að hún harmaði að gildi Topphóls sem minjastaðar hefði ekki komið fram í fornleifaskráningu og vegna munnmælanna var gerð leit að eldri prentuðum þjóðsögnum en því sem birtist í örnefnaskránni. Þær fundust ekki, þótt fleiri vitnuðu um eldra fólk sem hafði þekkt og miðlað þessum munnmælum. Niðurstaðan varð sú að hóllinn var sprengdur upp og heyrir nú sögunni til. Hvað getum við lært? Getum við lært eitthvað af þessu dæmi um Topphól? Er með einhverjum hætti hægt að bæta regluverkið og stjórnsýsluna? Í nýrri skýrslu um Minjavernd sem unnin var fyrir Umhverfis- og auðlindaráðuneytið kemur fram að ný lög um minjavernd séu í undirbúningi. Í slíku ferli gefast stofnunum, fræðifólki og almenningi tækifæri til að koma fram með ábendingar. Af grein sem birtist á vef Minjastofnunar sem gaf álit um hólinn má ráða, að ef til hefði verið 100 ára gömul pappírsútgáfa munnmælanna um að Topphóll væri talinn álfakirkja, þá hefði það dugað til að vernda hólinn. Minjastofnun bendir einnig á í lokaorðum greinarinnar að best hefði verið að vernda Topphól með svokallaðri hverfisvernd í aðalskipulagi. Kannski þarf að gera átak í slíkri verndun um land allt og koma álagablettum, álfakirkjum og dvergasteinum þannig í skjól. Ef við viljum vernda þá. Og það er alveg hægt að gera þetta. Í Grundarfirði er t.d. nýlegt skipulag þar sem gert er ráð fyrir huldufólksbyggð inni í bænum. Átak í grunnskráningu fornminja Ein lausnin hlýtur að vera átak í skráningu. Það er beinlínis skammarlegt að ekki skuli vera búið að ljúka grunnskráningu fornminja um land allt. Landmikil en fámenn sveitarfélög hafa mörg ekki lokið þeirri vinnu, þó að í minjalögum segi: „Skráning fornleifa, húsa og mannvirkja skal fara fram áður en gengið er frá aðalskipulagi eða deiliskipulagi.“ Úr þessu verður að bæta og til þess þarf átaksverkefni. Fornleifaskráning um land allt er algjört lykilatriði og það þarf jafnframt að vera opin leið fyrir almenning til að koma ábendingum um viðbætur á framfæri við eldri skráningar, að virkja almenning til þátttöku. Um leið þarf að nálgast fornleifaskráninguna með þverfaglegri hætti en gert hefur verið, þarna þarf sérfræðikunnáttu bæði þjóðfræðinga og fornleifafræðinga. Lykilhugtakið virðing Fyrir aldarfjórðung kom út merkileg fræðigrein eftir Valdimar Tr. Hafstein nú prófessor í þjóðfræði við Háskóla Íslands sem bar yfirskriftina Respect fyrir steinum: Álfatrú og náttúrusýn. Þar er fjallað um samspil náttúruverndar og álfatrúar og Valdimar segir að virki hlutinn af trú á tilvist huldufólks á þeim tímum sé virðing fyrir huldubyggðum í klettum og steinum. Ný könnun sem Terry Gunnell prófessor emeritus í þjóðfræði gerði í sumar staðfestir svo enn á ný að meirihluti fólks er ekki tilbúið að afneita tilvist huldra vætta. Yfir helmingur þátttakenda telur tilvist huldufólks mögulega, líklega eða örugga. Síðasta áratug höfum við Dagrún Ósk Jónsdóttir, doktor í þjóðfræði, safnað og rannsakað sögur af álagablettum á Ströndum og rætt um þær við allskonar fólk, m.a. landeigendur og bændur sem sýndu okkur álagastaði í sinni landareign. Í þeirri rannsókn kom vel í ljós hversu marglaga og flókin þessi hugmynd um virðingu er og hversu mikið lykilhugtak er hér á ferðinni. Þarna er nefnilega ekki bara um að ræða virðingu og trú á tilvist huldra vætta, sú hugmynd þarf ekkert endilega að vera fyrir hendi til að fólk beri virðingu fyrir þjóðsagnastöðum og þyki vænt um þá. Stundum snýr virðingin einfaldlega að sögustöðum, gömlum sögnum og þjóðsögum. Stundum tengist hún líka væntumþykju til náttúrunnar og er samtvinnuð náttúruverndarhugmyndum. Loks sögðu sumir viðmælendur okkar að það væri sjálfsagt að bera virðingu fyrir hugmyndum þeirra sem tryðu á tilvist huldufólksins og segðust sjá slíkar verur, þótt það væri sjálft efins um tilvist þeirra og hefði aldrei séð neitt slíkt. Vöndum til verka Mikilvægast til að bæta stöðu mála er að vinna að skráningarátaki, til að hægt sé að tryggja að fagleg vinnubrögð við undirbúning framkvæmda byggi á þekkingu og yfirsýn. Þetta á við um grunnskráningu fornminja í landslaginu, en líka þarf nýtt átak við skráningu munnmæla í samtímanum og frekari kortlagningu á þeim þjóðsagnaarfi sem þegar er aðgengilegur í bókum, handritum og gagnasöfnum. Höfundur er þjóðfræðingur og starfar hjá Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Ströndum – Þjóðfræðistofu.
Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun
Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar
Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar
Skoðun Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson,Anna Steinsen skrifar
Skoðun Framtíð íslensks menntakerfis – lærum af Buffalo og leiðandi háskólum heims Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Öryggismenning – hjartað í ábyrgri ferðaþjónustu Ólína Laxdal,Sólveig Nikulásdóttir skrifar
Skoðun Nýsamþykkt aðgerðaáætlun í krabbameinsmálum – aldrei mikilvægari en nú Halla Þorvaldsdóttir skrifar
Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson Skoðun