Geðheilbrigði: Hvar eiga forvarnirnar að byrja? Kristín Inga Grímsdóttir og Ragna Kristmundsdóttir skrifa 10. september 2022 08:01 Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Sjá meira
Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun