Staðreyndir öskra á aðgerðir við Mývatn

Lífríki Mývatns sýnir augljós og alkunn merki um ofauðgun. Við því hefur verið varað aftur og aftur á undanförnum árum að eitthvað hafi farið illilega úrskeiðis og grípa þurfi til aðgerða. Nú bregður svo við að vart hefur áður sést ástand eins og við vatnið síðastliðin tvö sumur þegar óhemju magn svokallaðra blábaktería hreinlega yfirtók lífríkið suma daga.

Þeir sem gerst þekkja til segja að ástandið í vatninu hljóti að tengjast athöfnum manna, því Mývatn er frá náttúrunnar hendi viðkvæmt og mjög næringarríkt og því virðist sem hlutfallslega lítil viðbót við náttúrulegt innflæði næringarefna hafi dugað til að raska náttúrulegu jafnvægi vatnsins og höggvið svo nærri lífríki þess sem raun ber vitni.

Grugg

Leirlos er það kallað á meðal heimamanna þegar Mývatn gruggast upp af sýanóbakteríum, en það eru ljóstillífandi og niturbindandi bakteríur [áður nefndar blágrænir þörungar] sem ná miklum þéttleika í næringarríkum vötnum þar sem mikið er af fosfór en hlutfallslega lítið af köfnunarefni (nitri).

Þessar bakteríur eru, sýnir reynslan um heim allan, algengur fylgifiskur áburðarmengunar af völdum landbúnaðar eða þéttbýlis og eru oft undanfari ofauðgunar og dauða í vötnum. Þær skyggja meðal annars á vatnsbotninn sem veldur því að botngróður hverfur og ýtir það enn frekar undir ofauðgun. Margar tegundir og afbrigði þessara blábaktería eru eitraðar. Mörg eiturefni koma við sögu, sum bráðhættuleg mönnum og búfénaði, önnur verka sljóvgandi á vatnalífverur – þó engar sterkar vísbendingar séu enn um slíkt í Mývatni.

Heimildir eru til um leirlos í Mývatni á fyrri hluta 20. aldar og mælingar á litarefnum í borkjarna úr Mývatni sýna að þess hefur ávallt gætt þar í einhverjum mæli. Það telst því náttúrulegt í vatninu og má rekja til fosfórríks grunnvatns í Ódáðahrauni.

Ráðgáta

Árni Einarsson, forstöðumaður Náttúrurannsóknastöðvarinnar við Mývatn (RAMÝ), hefur sagt að leirlosið sé ein stærsta óleysta gátan í Mývatni. En nýlegar breytingar á lífríki Mývatns, einkum á botngróðri og dýrum sem honum tengjast, verði varla skýrðar nema gert sé ráð fyrir að leirlos hafi aukist á síðustu áratugum, og þá eftir 1970, en engar beinar mælingar eru til fyrir þann tíma. Leirlos kemur ekki á hverju ári og er engin sjáanleg regla hvað það snertir önnur en sú að mýlausum árum, sem koma á um það bil sjö ára fresti – Mývatnssveiflan svokallaða – fylgir alltaf mjög mikið leirlos og er sumarið 2015 dæmi um slíkt ástand.

Á síðustu þremur árum hefur einnig komið í ljós að fleiri en ein tegund baktería mynda leirlosið og virðast áraskipti að því hver hefur yfirhöndina. Þessi vitneskja byggir á því að á undanförnum árum hafa orðið miklar framfarir í rannsóknum á þessum bakteríum og má rekja það til nýrrar tækni til efna- og erfðagreininga. Leirlosið sumarið 2014 var til dæmis af völdum annarrar tegundar en það sem birtist í fyrrasumar, þegar niðurstöður mælinga sýndu tólffalt það magn sem talið er óhóflega mikið í leiðbeiningum Alþjóða heilbrigðismálastofnunarinnar (WHO).

Ekki gæfulegt

Sú mynd sem þessa dagana er dregin upp er ekki gæfuleg. Fyrst er að telja að hinn frægi kúluskítur heyrir sögunni til, og er um bein orsakatengsl við ofauðgun vatnsins að ræða og í hvarfi hans kristallast vandinn. Eins og áður segir er vart nokkrum vafa undirorpið að athafnir manna hafi aukið bakteríuvöxtinn svo óhóflega með losun næringarefna í Mývatn – og þar komi meðal annars til frárennsli frá þéttbýli, áburðargjöf og iðnrekstri sem skilar sér til Mývatns með grunnvatnsstraumum. Eins getur verið að enn þá gæti áhrifa frá Kísilverksmiðjunni við Mývatn sem lokað var 2004, vegna rofs á setlögum sem losa næringarefni sem áður voru bundin.

Kúluskítur hefur fundist í einu stöðuvatni í Japan fyrir utan Mývatn og þar var brugðið á það ráð, til að leysa sama vanda og blasir nú við í Mývatni, að veita öllu skólpvatni frá mannabyggð frá vatnakerfinu – sem gjörbreytti ástandinu þar til hins betra og ofauðgun vatnsins hefur verið snúið við að mestu.

Eitt má gera strax

Í raun er því aðeins um eitt að ræða til að stemma stigu við þessari þróun, og það er að tryggja að sem allra minnst af næringarefnum frá mannabyggð (köfnunarefni og fosfór) berist í grunnvatnið og þannig í Mývatn. Frárennslismál Skútustaðahrepps hafa því að undanförnu verið í fréttum, og sú staðreynd að sveitarfélagið getur ekki með nokkru móti komið til móts við þær kröfur sem lög og reglur setja því við endurbætur sem nauðsynlegar eru. Í þessu ljósi verður að hafa hugfast að um nokkurt skeið hefur verið bent á gríðarlega fjölgun ferðamanna, sem enn eykur á álag á lífríkið í Mývatni og mikilvægi mótvægisaðgerða. Yfir sumartímann sýna rannsóknir að yfir 40 prósent af erlendum gestum okkar koma í Mývatnssveit og skipta því nokkrum hundruðum þúsunda.

Því er ákallið til stjórnvalda hávært – eða neyðarkallið. Fyrst og síðast frá forsvarsmönnum sveitarfélagsins sem hafa ítrekað farið á fund ráðamanna og gert grein fyrir ástandinu, eins og Fréttablaðið sagði frá strax í vetur. Fréttum fylgdu ályktanir hagsmunaaðila og náttúruverndarfólks – frá Veiðifélagi Laxár og Krákár, Veiðifélagi Mývatns, frá Fjöreggi, félagsskap heimamanna um náttúruvernd og heilbrigt umhverfi í Mývatnssveit, og frá Landvernd, sem stendur fyrir undirskriftasöfnun á meðal almennings til að ýta við stjórnvöldum.

Þá fylgdi Alþingi á eftir þar sem þverpólitískur vilji kom fram um að hjálpa skuli Mývetningum við að laga það sem sannarlega er hægt að laga – frárennslismálin. Að gera það ekki væri skammarlegt, var haft á orði. „Versta mögulega staða er sú að ríkisvaldið komi ekki til hjálpar. Þá sjáum við ekki annað en að það þurfi að takmarka stórkostlega fjölda ferðamanna á svæðinu,“ sagði framkvæmdastjóri Heilbrigðiseftirlits Norðurlands eystra í viðtali við Fréttablaðið.

Viðbragð stjórnvalda á dögunum var að setja saman nefnd – eða samráðshóp. Honum er ætlað að taka saman lykilupplýsingar um ástand mála í Mývatni. Tilgangurinn er að aðstoða stjórnvöld við ákvarðanir varðandi mögulegar aðgerðir sem gætu komið að gagni til að draga úr álagi af manna völdum á lífríki vatnsins og bæta úr þeim vanda sem nú er að glíma við.

Rauði listinn og allt hitt

Umhverfisstofnun birti í fyrsta skipti árið 2010 lista yfir þær náttúruperlur sem veita þarf sérstaka athygli og að hlúa bæri sérstaklega að – rauða listann um svæði í hættu sem byggður er á ástandsskýrslu um friðlýst svæði á Íslandi. Á þann lista var verndarsvæði Mývatns og Laxár bætt árið 2012 og er þar enn. Þar eru öll ofantalin álitaefni og vandamál útlistuð í þaula.

Samkvæmt skilgreiningum Umhverfisstofnunar er eitt af markmiðum rauða listans að forgangsraða kröftum og fjármunum til verndunar, enda séu svæðin á listanum þau svæði sem eru undir miklu álagi sem bregðast þarf við strax. Í hnotskurn: Rauðlituð svæði eru í verulegri hættu að tapa verndargildi sínu eða hafa tapað því að hluta til – sem virðist eiga við um Mývatn, því miður.

Þessu til viðbótar eru sérlög um verndun Mývatns frá 2004. Markmið laganna er að stuðla að náttúruvernd í samræmi við sjálfbæra þróun og tryggja að vistfræðilegu þoli svæðisins verði ekki stefnt í hættu af mannavöldum.

Einnig Verndaráætlun Mývatns og Laxár 2011 – 2016 þar sem öllu milli himins og jarðar er varðar Mývatn og Laxá til ósa í Skjálfanda er nákvæmlega lýst. Á þessum rúmlega 50 blaðsíðum er líka að finna forgangsröðun knýjandi verkefna og framkvæmd þeirra – auk lista yfir sértækar aðgerðir fyrir stórt sem smátt. 

Líka upplýsingar um Ramsarsamninginn frá 1971 sem fjallar um votlendi sem hafa alþjóðlegt gildi, einkum fyrir fuglalíf. Hann var samþykktur af Alþingi árið 1978, sama ár og Mývatn og Laxá voru samþykkt sem fyrsta Ramsarsvæðið á Íslandi. Líka upplýsingar um aðra alþjóðasamninga sem snerta verndarsvæði Mývatns og Laxár: Bernarsamninginn frá 1979 um verndun villtra plantna og dýra, og samninginn um vernd líffræðilegrar fjölbreytni frá 1992.

Kölski meig á móti sólinni og úr varð Mývatn

Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir þannig frá sköpun Mývatns:

Þegar guð drottinn hafði skapað himin og jörð virti hann það fyrir sér og sá, að það var harla gott. En kölski var ekki á því; honum sveið það hversu fagur heimurinn væri. Hann tók það ráð í reiði sinni, að hann meig á móti sólinni og ætlaði að myrkva með því þennan dýrðar depil sköpunarverksins. En ekki varð nú af því samt, því úr migu kölska myndaðist Mývatn á Norðurlandi; enda þykir það jafnan ljótt stöðuvatn, og þó mývargurinn, er vatnið dregur án efa nafn af, enn verri, og er hann sannkallað kvalræði fyrir menn og málleysingja umhverfis vatnið.

Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu þann 21. maí.