Má treysta fróðleiknum? Guðmundur Magnússon skrifar 13. janúar 2005 00:01 Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Skoðun Austurland – þrælanýlenda Íslands Björn Ármann Ólafsson skrifar Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna er alvöru mál Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun 1984 og Hunger Games á sama sviðinu Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi aukinnar verndunar hafsvæða og leiðrétting Hrönn Egilsdóttir skrifar Skoðun Betri leið til einföldunar regluverks Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Af Millet-úlpum og öldrunarmálum Þröstur V. Söring skrifar Skoðun Charlie og sjúkleikaverksmiðjan Guðjón Eggert Agnarsson skrifar Skoðun Nú þarf bæði sleggju og vélsög Trausti Hjálmarsson,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Nútímaviðskipti og lögin sem gleymdist að uppfæra Fróði Steingrímsson skrifar Sjá meira
Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar
Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar
Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun