Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir og Steinunn Bragadóttir skrifa 24. júlí 2025 08:03 Á Kvennaári 2025 hafa á sjötta tug samtaka sameinast um að vekja athygli á kynjamisrétti og vinna að því að kröfur Kvennaárs nái fram að ganga. Af þessu tilefni höfum við hjá ASÍ og BSRB tekið höndum saman um að birta mánaðarlega tölfræði sem varpar ljósi á kynjamisrétti. Að þessu sinni beinum við sjónum okkar að tölfræði um kynferðisofbeldi, með gögnum frá Embætti landlæknis, Ríkislögreglustjóra og Ríkissaksóknara. Þegar litið er til OECD samanburðar um kynbundið ofbeldi sést að við eigum langt í land með að ná fullu kynjajafnrétti og stöndum okkur síst betur en aðrar þjóðir. Sjálfsákvörðunarréttur kvenna yfir líkama sínum er ein af grundvallarforsendum kynjajafnréttis en konur á Íslandi búa enn við ógn af kynbundnu- og kynferðislegu áreiti og ofbeldi. Hvað er kynbundið ofbeldi? Í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kynjanna er kynbundið ofbeldi skilgreint sem „[o]fbeldi á grundvelli kyns sem leiðir til eða gæti leitt til líkamlegs, kynferðislegs eða sálræns skaða eða þjáninga þess sem fyrir því verður, einnig hótun um slíkt, þvingun eða handahófskennda sviptingu frelsis, bæði í einkalífi og á opinberum vettvangi.“ Kynbundið ofbeldi hefur svo víðtæk áhrif á öryggi og lífsgæði kvenna og stúlkna að OECD hefur skilgreint það sem heimfaraldur sem sé viðhaldið með samfélagslegu samþykki. Þó flestar ef ekki allar konur og stúlkur séu meðvitaðar um þá ógn sem þeim stafar af kynbundnu ofbeldi eru fatlaðar konur, konur af erlendum uppruna og kynsegin konur í mestri hættu að verða fyrir ofbeldi. Fjórða hver kona er brotaþoli kynferðisofbeldis Í könnun Embættis landlæknis um Heilsu og líðan árið 2022 kom fram að um fjórðungur kvenna hefur verið beittur kynferðisofbeldi á lífsleiðinni en 9% karla. Fleiri karlar en konur hafa orðið fyrir líkamlegu ofbeldi en fleiri konur en karlar hafa orðið fyrir andlegu ofbeldi. Á myndinni má sjá kyn og aldursskiptingu svara við spurningunni um hvort fólk hafi orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi, t.d. verið þvingað til kynferðislegra athafna, svo sem samfara eða snertingar, gegn vilja sínum. Mynd 1: Hlutfall kvenna og karla sem hafa verið beitt kynferðislegu ofbeldi einu sinni eða oftar um ævina - eftir aldri Eins og sést á myndinni er yngra fólk líklegra til að verða fyrir kynferðisofbeldi en eldra fólk og konur eru í miklum meirihluta brotaþola. Rannsóknin Áfallasaga kvenna sýnir sama aldursmynstur meðal kvenna en þar er þó hlutfall kvenna sem hefur orðið fyrir kynferðisofbeldi mun hærra í öllum aldurshópum, nema í þeim yngstu þar sem það er svipað, samaborið við könnunina Heilsa og líðan. Þegar spurt er hver hafi beitt ofbeldinu kemur fram að flest hafa orðið fyrir ofbeldi af hálfu einhverra sem þau þekkja en miklu fleiri konur en karlar hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi í nánum samböndum eða af hálfu fyrrum maka eða kærasta. Ekki var spurt um kyn geranda. Karlar eru oftast gerendur í kynferðisbrotamálum Samkvæmt Ríkislögreglustjóra voru 568 kynferðisbrot skráð hjá lögregluembættum landsins árið 2024. Mynd 2: Fjöldi skráðra kynferðisbrota hjá lögreglunni, 2024 Þegar litið er til kyns brotaþola og gerenda eru konur í miklum meirihluta brotaþola og karlar í miklum meirihluta gerenda. Kynjahlutföllin eru enn ýktari vegna nauðgunarbrota. Mynd 3: Hlutfall brotaþola kynferðisbrota eftir kyni, 2024 Mynd 4: Hlutfall grunaðra gerenda í kynferðisbrotamálum eftir kyni, 2024 Flestir af grunuðum gerendum eru karlar á aldrinum 18-35 ára og er þetta í samræmi við tölfræði frá Stígamótum um gerendur. Frekari upplýsingar um gerendur er að finna í skýrslu samtakanna um ofbeldismenn sem gefin var út árið 2023. Fæst kynferðisbrot komast til dómstóla Að meðaltali voru 544 kynferðisbrot skráð árlega hjá lögreglu 2014-2023. Á sama tímabili rötuðu að meðaltali 312 kynferðisbrot á borð ákæruvaldsins samkvæmt ársskýrslum Ríkissaksóknara. Mynd 5: Fjöldi kynferðisbrotamála sem afgreidd voru af ákæruvaldinu á árunum 2014-2023 og fjöldi mála sem leiddu til ákæru Að meðaltali leiddu 43% þeirra kynferðisbrotamála sem ákæruvaldið afgreiddi á árunum 2014-2023 til ákæru en árin 2018 og 2019 skera sig úr bæði vegna fjölda mála og þess að meirihluti mála leiddi til ákæru. Alls leiddu 1.420 mál til ákæru á árunum 2014-2023. Um afdrif þeirra fyrir dómstólum vitum við ekki því þær upplýsingar er ekki er hægt að nálgast miðlægt á vefnum. Kröfur Kvennaárs og Druslugangan Kröfur Kvennaárs snúa m.a. að því að endurskoða lög um nauðganir og kynferðisbrot og stórauka fræðslu dómara, ákærenda og lögreglu um kynbundið ofbeldi og afleiðingar þess. Kröfurnar endurspegla þann raunveruleika að fjórðungur kvenna verður fyrir kynferðisofbeldi, mun lægra hlutfall brotanna kemur inn á borð lögreglu og enn færri mál til dómstóla. Án breytinga erum við að viðhalda heimsfaraldri kynbundins ofbeldis. Druslugangan fer fram laugardaginn 26. júlí. Við hvetjum öll til að taka þátt í göngunni, taka afstöðu gegn kynferðisofbeldi og krefjast samfélags þar sem konur og stúlkur geta lifað óhultar. Höfundar eru Sigríður Ingibjörg Ingadóttir, hagfræðingur BSRB, og Steinunn Bragadóttir, hagfræðingur hjá ASÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Kynbundið ofbeldi Kynferðisofbeldi Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Á Kvennaári 2025 hafa á sjötta tug samtaka sameinast um að vekja athygli á kynjamisrétti og vinna að því að kröfur Kvennaárs nái fram að ganga. Af þessu tilefni höfum við hjá ASÍ og BSRB tekið höndum saman um að birta mánaðarlega tölfræði sem varpar ljósi á kynjamisrétti. Að þessu sinni beinum við sjónum okkar að tölfræði um kynferðisofbeldi, með gögnum frá Embætti landlæknis, Ríkislögreglustjóra og Ríkissaksóknara. Þegar litið er til OECD samanburðar um kynbundið ofbeldi sést að við eigum langt í land með að ná fullu kynjajafnrétti og stöndum okkur síst betur en aðrar þjóðir. Sjálfsákvörðunarréttur kvenna yfir líkama sínum er ein af grundvallarforsendum kynjajafnréttis en konur á Íslandi búa enn við ógn af kynbundnu- og kynferðislegu áreiti og ofbeldi. Hvað er kynbundið ofbeldi? Í lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kynjanna er kynbundið ofbeldi skilgreint sem „[o]fbeldi á grundvelli kyns sem leiðir til eða gæti leitt til líkamlegs, kynferðislegs eða sálræns skaða eða þjáninga þess sem fyrir því verður, einnig hótun um slíkt, þvingun eða handahófskennda sviptingu frelsis, bæði í einkalífi og á opinberum vettvangi.“ Kynbundið ofbeldi hefur svo víðtæk áhrif á öryggi og lífsgæði kvenna og stúlkna að OECD hefur skilgreint það sem heimfaraldur sem sé viðhaldið með samfélagslegu samþykki. Þó flestar ef ekki allar konur og stúlkur séu meðvitaðar um þá ógn sem þeim stafar af kynbundnu ofbeldi eru fatlaðar konur, konur af erlendum uppruna og kynsegin konur í mestri hættu að verða fyrir ofbeldi. Fjórða hver kona er brotaþoli kynferðisofbeldis Í könnun Embættis landlæknis um Heilsu og líðan árið 2022 kom fram að um fjórðungur kvenna hefur verið beittur kynferðisofbeldi á lífsleiðinni en 9% karla. Fleiri karlar en konur hafa orðið fyrir líkamlegu ofbeldi en fleiri konur en karlar hafa orðið fyrir andlegu ofbeldi. Á myndinni má sjá kyn og aldursskiptingu svara við spurningunni um hvort fólk hafi orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi, t.d. verið þvingað til kynferðislegra athafna, svo sem samfara eða snertingar, gegn vilja sínum. Mynd 1: Hlutfall kvenna og karla sem hafa verið beitt kynferðislegu ofbeldi einu sinni eða oftar um ævina - eftir aldri Eins og sést á myndinni er yngra fólk líklegra til að verða fyrir kynferðisofbeldi en eldra fólk og konur eru í miklum meirihluta brotaþola. Rannsóknin Áfallasaga kvenna sýnir sama aldursmynstur meðal kvenna en þar er þó hlutfall kvenna sem hefur orðið fyrir kynferðisofbeldi mun hærra í öllum aldurshópum, nema í þeim yngstu þar sem það er svipað, samaborið við könnunina Heilsa og líðan. Þegar spurt er hver hafi beitt ofbeldinu kemur fram að flest hafa orðið fyrir ofbeldi af hálfu einhverra sem þau þekkja en miklu fleiri konur en karlar hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi í nánum samböndum eða af hálfu fyrrum maka eða kærasta. Ekki var spurt um kyn geranda. Karlar eru oftast gerendur í kynferðisbrotamálum Samkvæmt Ríkislögreglustjóra voru 568 kynferðisbrot skráð hjá lögregluembættum landsins árið 2024. Mynd 2: Fjöldi skráðra kynferðisbrota hjá lögreglunni, 2024 Þegar litið er til kyns brotaþola og gerenda eru konur í miklum meirihluta brotaþola og karlar í miklum meirihluta gerenda. Kynjahlutföllin eru enn ýktari vegna nauðgunarbrota. Mynd 3: Hlutfall brotaþola kynferðisbrota eftir kyni, 2024 Mynd 4: Hlutfall grunaðra gerenda í kynferðisbrotamálum eftir kyni, 2024 Flestir af grunuðum gerendum eru karlar á aldrinum 18-35 ára og er þetta í samræmi við tölfræði frá Stígamótum um gerendur. Frekari upplýsingar um gerendur er að finna í skýrslu samtakanna um ofbeldismenn sem gefin var út árið 2023. Fæst kynferðisbrot komast til dómstóla Að meðaltali voru 544 kynferðisbrot skráð árlega hjá lögreglu 2014-2023. Á sama tímabili rötuðu að meðaltali 312 kynferðisbrot á borð ákæruvaldsins samkvæmt ársskýrslum Ríkissaksóknara. Mynd 5: Fjöldi kynferðisbrotamála sem afgreidd voru af ákæruvaldinu á árunum 2014-2023 og fjöldi mála sem leiddu til ákæru Að meðaltali leiddu 43% þeirra kynferðisbrotamála sem ákæruvaldið afgreiddi á árunum 2014-2023 til ákæru en árin 2018 og 2019 skera sig úr bæði vegna fjölda mála og þess að meirihluti mála leiddi til ákæru. Alls leiddu 1.420 mál til ákæru á árunum 2014-2023. Um afdrif þeirra fyrir dómstólum vitum við ekki því þær upplýsingar er ekki er hægt að nálgast miðlægt á vefnum. Kröfur Kvennaárs og Druslugangan Kröfur Kvennaárs snúa m.a. að því að endurskoða lög um nauðganir og kynferðisbrot og stórauka fræðslu dómara, ákærenda og lögreglu um kynbundið ofbeldi og afleiðingar þess. Kröfurnar endurspegla þann raunveruleika að fjórðungur kvenna verður fyrir kynferðisofbeldi, mun lægra hlutfall brotanna kemur inn á borð lögreglu og enn færri mál til dómstóla. Án breytinga erum við að viðhalda heimsfaraldri kynbundins ofbeldis. Druslugangan fer fram laugardaginn 26. júlí. Við hvetjum öll til að taka þátt í göngunni, taka afstöðu gegn kynferðisofbeldi og krefjast samfélags þar sem konur og stúlkur geta lifað óhultar. Höfundar eru Sigríður Ingibjörg Ingadóttir, hagfræðingur BSRB, og Steinunn Bragadóttir, hagfræðingur hjá ASÍ.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun