Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar 27. maí 2025 16:03 Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erna Bjarnadóttir Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum Mest lesið Halldór 21.06.2025 Halldór “Jákvæð viðbrögð” um veiðigjaldið? Heimir Örn Árnason Skoðun Skattgreiðendur látnir borga brúsann Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson Skoðun Opið bréf til Rósu Guðbjartsdóttur Margrét Kristín Blöndal Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson Skoðun Veitingastaðir eru ekki kjarnorkuver Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Verið brjáluð. Ég fer ekki neitt Ian McDonald Skoðun Að sækja gullið (okkar) grein 2 Þröstur Friðfinnsson Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley Skoðun Skoðun Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar Skoðun “Jákvæð viðbrögð” um veiðigjaldið? Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Skattgreiðendur látnir borga brúsann Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nokkur orð um Kúbudeiluna og viðskiptabannið Gylfi Páll Hersir skrifar Skoðun Ráðherrar með reiknivél og leyndarhyggju Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Gróf misbeiting illa fengins valds Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) grein 2 Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Pólítískt hugrekki Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Vísir að lægri orkureikningi Einar Vilmarsson skrifar Skoðun Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Opið bréf til Rósu Guðbjartsdóttur Margrét Kristín Blöndal skrifar Skoðun Mikil réttarbót fyrir fatlað fólk mætir hindrunum Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Verið brjáluð. Ég fer ekki neitt Ian McDonald skrifar Skoðun Hvernig eiga umsækjendur í opinbera sjóði að fylgja forsendum sem eru þversagnakenndar? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Vönduð vinnubrögð? Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Við viljum styðja ungmenni í að velja rétt fyrir sig og sína framtíð Þórdís Jóna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Veitingastaðir eru ekki kjarnorkuver Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Nýr vegvísir Evrópusambandsins um jafnrétti kynjanna Clara Ganslandt skrifar Skoðun Frá stjórnun til tengsla – Endurmat á atferlismeðferð í ljósi tilfinningagreindar Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Blaður 35 Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Kaldar kveðjur frá forsætisráðherrra til ferðaþjónustunnar Pétur Óskarsson skrifar Skoðun Nú hefst samræmt próf í stærðfræði Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur Viðskiptaráðs Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sanngirni í Kópavogsmódelinu Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnarflokkarnir fylgja Landsvirkjun – gegn Þjórsárverum Svandís Svavarsdóttir,Álfheiður Ingadóttir skrifar Skoðun Skapandi framtíð – forvarnir og félagsstarf í Hafnarfirði Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Upplýsingar um mataræði barna og unglinga á landsvísu eru of gamlar – það er óásættanlegt Birna Þórisdóttir,Sigurbjörg Bjarnadóttir,Inga Þórsdóttir skrifar Skoðun Hvaða orka? Birgir Sverrisson skrifar Skoðun Það skiptir máli hvernig gervigreind er notuð í kennslu Hjörvar Ingi Haraldsson skrifar Sjá meira
Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu.
Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson Skoðun
Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson Skoðun
Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar
Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson skrifar
Skoðun Hvernig eiga umsækjendur í opinbera sjóði að fylgja forsendum sem eru þversagnakenndar? Bogi Ragnarsson skrifar
Skoðun Við viljum styðja ungmenni í að velja rétt fyrir sig og sína framtíð Þórdís Jóna Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Frá stjórnun til tengsla – Endurmat á atferlismeðferð í ljósi tilfinningagreindar Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Ríkisstjórnarflokkarnir fylgja Landsvirkjun – gegn Þjórsárverum Svandís Svavarsdóttir,Álfheiður Ingadóttir skrifar
Skoðun Upplýsingar um mataræði barna og unglinga á landsvísu eru of gamlar – það er óásættanlegt Birna Þórisdóttir,Sigurbjörg Bjarnadóttir,Inga Þórsdóttir skrifar
Frábær fundur, frábært framtak, vanvirk stjórnsýsla, meðvirk stjórnvöld Ögmundur Jónasson Skoðun
Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson Skoðun
Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley Skoðun