Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson skrifar 21. nóvember 2024 13:02 Sigmundur Davíð Gunnlaugsson hefur farið mikinn á samfélagsmiðlinum X undanfarna daga þar sem hann amast við kynhlutlausu máli og vitnar m.a. í grein sína „Pólitísk skemmdarverk á íslenskri tungu,“ sem birtist fyrst í Morgunblaðinu 16. maí síðastliðinn. Hann vitnar í auglýsingar frá Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum í þessu samhengi þar sem stendur m.a. „öll velkomin“ og „farsæld fyrir öll“. Þetta kallar hann meinlega „woke“-afbökun íslenskunnar. Í áðurnefndri grein fjallar hann líka um nýyrði á borð við leghafa og þungunarrof og ég held það komi fáum á óvart, að Sigmundi Davíð finnst lítið varið í þau orð. Íslenska er indó-evrópskt tungumál og eitt megineinkenna indó-evrópskra tungumála er málfræðilegt kyn. Iðulega er talið að kynin í indó-evrópsku hafi verið tvö, annað yfir lifandi verur og hitt yfir dauða hluti. Íslenska karlkynið er í raun framhald af „lifandi kyninu“ (e. Animate gender) í indó-evrópsku. Þetta er málsögulega skýringin á því, hvers vegna hefð hefur verið fyrir því að nota karlkyn yfir óskilgreindan hóp fólks af öllum kynjum í íslensku. Tungumál þróast og þau taka breytingum, það er eðli tungumála að þróast og þau gera það mishratt og mismikið í einu. Íslenska er dæmi um tungumál sem almennt er talið að hafi tekið litlum breytingum frá landnámi Íslands, eða hvað? Ef Sigmundur Davíð ætti tímavél og ferðaðist til tíma Snorra Sturlusonar, myndu þeir að öllum líkindum ekki skilja hvor annan. Það eru til fjölmörg dæmi í íslensku, þar sem ekki aðeins einstaka orðum, heldur sagnbeygingum og nafnorðabeygingum (málfræði!), hefur vísvitandi verið breytt til fyrra horfs í pólitískum tilgangi. Tilgangurinn var að auka þjóðerniskennd meðal Íslendinga og efla sjálfstæðisbaráttuna. Fyrir u.þ.b. tveimur öldum þótti eðlilegt að segja „hann er hjá læknir“ og „sjáðu hellirinn!“ Það var meðvituð ákvörðun tekin um að breyta beygingarendinum í karlkynsorðum sem enda á -ir í nefnifalli á þann veg að þær samræmdust fornri beygingu. Ég nefni annað dæmi. Í íslensku enda sagnorð í germynd í öllum háttum og tíðum í 1. persónu fleirtölu á -um: við förum, við fórum, þóviðfærum o.s.frv. Í nútímamáli á þetta ekki við um miðmynd sagnorða sbr. við förumst, við fórumst, þó við færumst. Hins vegar var sú málbreyting gengin í garð, að -um endingin hafði færst aftan við miðmyndarendinguna og í íslensku eru enn merki um þetta, t.d. í kveðjunum sjáustum og heyrustum, sem heyrist aðallega hjá eldra fólki. Það var tekin meðvituð, pólitísk ákvörðun um að vinda ofan af þessu til þess að færa íslenskuna nær íslenskunni sem var töluð um landnám. Tungumál þróast nefnilega, en þau þróast ekki bara „náttúrulega“. Í þessu samhengi langar mig að tala um færeysku. Færeyska er það tungumál sem er líkast íslensku nútímamáli og Íslendingar eiga í litlum vandræðum með að lesa færeysku, þó svo að talmálið hafi breyst töluvert mikið. Það að Íslendingar eigi auðvelt með að lesa færeysku skýrist að miklu leyti af því að færeyskt ritmál er byggt á tillögum Jóns Sigurðssonar forseta (já, þeim eina sanna) og séra Hammershaimb um það hvernig ætti að rita færeysku. Færeyingar skrifa t.a.m. ð en bera það ekki fram, voru það pólitísk skemmdarverk? Færeyingar eru a.m.k. ekki á eitt sáttir um ð-ið. Í færeysku er óákveðna hvorugkynsfornafnið øll notað yfir blandaðan hóp fólks af öllum kynjum. Það er langt síðan þessi breyting gekk í garð og ég spyr því, voru 17. aldar Færeyingar „woke“? Það er mikilvægt að tala um staðreyndir og staðreyndirnar eru þessar: a) Það tungumál sem er næst íslenskunni notar hvorugkynsfornöfn um blandaðan hóp fólks, øll. Þetta er breyting frá fornmáli. b) Í íslensku hefur málfræði verið breytt vísvitandi og í pólitískum tilgangi. Auðvitað er kynhlutlaust mál pólitísk deiluefni, en ekki hvað? Í dag eru því miður til íslenskir stjórnmálamenn sem sjá svart þegar réttindi kvenna og hinsegin fólks eru rædd og tala með þeim hætti, að þeim finnist það hálf kjánalegt að þessir hópar séu að „ybba gogg“ (sbr. nýyrði Sigmundar Davíðs ybbar). Hvort sem Sigmundi Davíð líkar það betur eða verr tengjum við oft málfræðilegt karlkyn við karla, meðvitað eða ómeðvitað. Það er þess vegna sem mörgum konum og kvárum finnst að þau séu skilin út undan þegar fólk talar um „alla“ og „menn“. Ég bendi á að Eiríkur Rögnvaldsson hefur skrifað margar góðar greinar um akkúrat þetta, en ég vil halda mig við efni þessarar greinar, sem er pólitíkin í tungumálinu. Tilgangur kynhlutlauss máls er að sýna það með orðum, að maður stendur með jafnréttisbaráttu kvenna og hinsegin fólks, það er ekki mikið flóknara en það. Fólk getur svo deilt um það hvort það sé raunverulegur árangur fólgin í því. En það hvort fólk tileinkar sér kynhlutlaust mál eða ekki hefur mér að vitandi ekki gert það að verkum, að fólk gagnrýni þau sem hafa ekki tileinkað sér það. Það er ekkert launungarmál að það er rík hefð í íslensku fyrir því að nota karlkynið yfir blandaðan hóp fólks og ég hef ekki enn þá séð það gagnrýnt, kjósi fólk að halda því áfram. Það eru, enn sem komið er, bara tveir stjórnmálamenn sem hafa nefnt kynhlutlaust mál í sinni kosningabaráttu, Sigmundur Davíð Gunnlaugsson og Bjarni Benediktsson. Ætli tilganginum með kynhlutlausu máli sé þá ekki að hluta til náð, að stuða kallakalla í stjórnmálum? En hvað sem fólki finnst um það, þá er það ofureinföldun að tala um pólitísk skemmdarverk eða afbökun, þegar tungumálið þróast í takt við samfélagið. Hvort sem Sigmundi Davíð líkar það betur eða verr eru til karlar og kvár með leg á Íslandi. Á Íslandi eru lög um kynrænt sjálfræði sem tryggir trans fólki þann rétt, að ráða yfir eigin kynskráningu. Orðið leghafi er íðorð, notað í lagatextum og í læknisfræðilegum tilgangi t.d. til að tryggja það, að karlar og kvár með leg njóti þeirra réttinda sem lagabálkurinn segir til um til jafns við konur. Það er ekki nokkur manneskja sem heldur því fram, að orðið leghafi eigi að koma í stað orðsins kona, það er bull. Sigmundur Davíð veit þetta alveg. Það er þess vegna ótrúlegt að horfa upp á það, að hann skuli nota viðkvæma stöðu trans fólks til að skora pólitísk stig hjá þeim allra fordómafyllstu. Tungumálið er mikilvægt tól, sérstaklega í opinberri umræðu á sviði stjórnmálanna og það hvernig við beitum því mun alltaf litast af því hvaða skoðanir við höfum. Tungumálið er nefnilega besta vopnið sem við eigum og það er ekki aðför gegn tungumálinu að sníða það að pólitískum hugðarefnum. Höfundur er íslenskufræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Alþingiskosningar 2024 Íslensk tunga Hinsegin Miðflokkurinn Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson hefur farið mikinn á samfélagsmiðlinum X undanfarna daga þar sem hann amast við kynhlutlausu máli og vitnar m.a. í grein sína „Pólitísk skemmdarverk á íslenskri tungu,“ sem birtist fyrst í Morgunblaðinu 16. maí síðastliðinn. Hann vitnar í auglýsingar frá Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum í þessu samhengi þar sem stendur m.a. „öll velkomin“ og „farsæld fyrir öll“. Þetta kallar hann meinlega „woke“-afbökun íslenskunnar. Í áðurnefndri grein fjallar hann líka um nýyrði á borð við leghafa og þungunarrof og ég held það komi fáum á óvart, að Sigmundi Davíð finnst lítið varið í þau orð. Íslenska er indó-evrópskt tungumál og eitt megineinkenna indó-evrópskra tungumála er málfræðilegt kyn. Iðulega er talið að kynin í indó-evrópsku hafi verið tvö, annað yfir lifandi verur og hitt yfir dauða hluti. Íslenska karlkynið er í raun framhald af „lifandi kyninu“ (e. Animate gender) í indó-evrópsku. Þetta er málsögulega skýringin á því, hvers vegna hefð hefur verið fyrir því að nota karlkyn yfir óskilgreindan hóp fólks af öllum kynjum í íslensku. Tungumál þróast og þau taka breytingum, það er eðli tungumála að þróast og þau gera það mishratt og mismikið í einu. Íslenska er dæmi um tungumál sem almennt er talið að hafi tekið litlum breytingum frá landnámi Íslands, eða hvað? Ef Sigmundur Davíð ætti tímavél og ferðaðist til tíma Snorra Sturlusonar, myndu þeir að öllum líkindum ekki skilja hvor annan. Það eru til fjölmörg dæmi í íslensku, þar sem ekki aðeins einstaka orðum, heldur sagnbeygingum og nafnorðabeygingum (málfræði!), hefur vísvitandi verið breytt til fyrra horfs í pólitískum tilgangi. Tilgangurinn var að auka þjóðerniskennd meðal Íslendinga og efla sjálfstæðisbaráttuna. Fyrir u.þ.b. tveimur öldum þótti eðlilegt að segja „hann er hjá læknir“ og „sjáðu hellirinn!“ Það var meðvituð ákvörðun tekin um að breyta beygingarendinum í karlkynsorðum sem enda á -ir í nefnifalli á þann veg að þær samræmdust fornri beygingu. Ég nefni annað dæmi. Í íslensku enda sagnorð í germynd í öllum háttum og tíðum í 1. persónu fleirtölu á -um: við förum, við fórum, þóviðfærum o.s.frv. Í nútímamáli á þetta ekki við um miðmynd sagnorða sbr. við förumst, við fórumst, þó við færumst. Hins vegar var sú málbreyting gengin í garð, að -um endingin hafði færst aftan við miðmyndarendinguna og í íslensku eru enn merki um þetta, t.d. í kveðjunum sjáustum og heyrustum, sem heyrist aðallega hjá eldra fólki. Það var tekin meðvituð, pólitísk ákvörðun um að vinda ofan af þessu til þess að færa íslenskuna nær íslenskunni sem var töluð um landnám. Tungumál þróast nefnilega, en þau þróast ekki bara „náttúrulega“. Í þessu samhengi langar mig að tala um færeysku. Færeyska er það tungumál sem er líkast íslensku nútímamáli og Íslendingar eiga í litlum vandræðum með að lesa færeysku, þó svo að talmálið hafi breyst töluvert mikið. Það að Íslendingar eigi auðvelt með að lesa færeysku skýrist að miklu leyti af því að færeyskt ritmál er byggt á tillögum Jóns Sigurðssonar forseta (já, þeim eina sanna) og séra Hammershaimb um það hvernig ætti að rita færeysku. Færeyingar skrifa t.a.m. ð en bera það ekki fram, voru það pólitísk skemmdarverk? Færeyingar eru a.m.k. ekki á eitt sáttir um ð-ið. Í færeysku er óákveðna hvorugkynsfornafnið øll notað yfir blandaðan hóp fólks af öllum kynjum. Það er langt síðan þessi breyting gekk í garð og ég spyr því, voru 17. aldar Færeyingar „woke“? Það er mikilvægt að tala um staðreyndir og staðreyndirnar eru þessar: a) Það tungumál sem er næst íslenskunni notar hvorugkynsfornöfn um blandaðan hóp fólks, øll. Þetta er breyting frá fornmáli. b) Í íslensku hefur málfræði verið breytt vísvitandi og í pólitískum tilgangi. Auðvitað er kynhlutlaust mál pólitísk deiluefni, en ekki hvað? Í dag eru því miður til íslenskir stjórnmálamenn sem sjá svart þegar réttindi kvenna og hinsegin fólks eru rædd og tala með þeim hætti, að þeim finnist það hálf kjánalegt að þessir hópar séu að „ybba gogg“ (sbr. nýyrði Sigmundar Davíðs ybbar). Hvort sem Sigmundi Davíð líkar það betur eða verr tengjum við oft málfræðilegt karlkyn við karla, meðvitað eða ómeðvitað. Það er þess vegna sem mörgum konum og kvárum finnst að þau séu skilin út undan þegar fólk talar um „alla“ og „menn“. Ég bendi á að Eiríkur Rögnvaldsson hefur skrifað margar góðar greinar um akkúrat þetta, en ég vil halda mig við efni þessarar greinar, sem er pólitíkin í tungumálinu. Tilgangur kynhlutlauss máls er að sýna það með orðum, að maður stendur með jafnréttisbaráttu kvenna og hinsegin fólks, það er ekki mikið flóknara en það. Fólk getur svo deilt um það hvort það sé raunverulegur árangur fólgin í því. En það hvort fólk tileinkar sér kynhlutlaust mál eða ekki hefur mér að vitandi ekki gert það að verkum, að fólk gagnrýni þau sem hafa ekki tileinkað sér það. Það er ekkert launungarmál að það er rík hefð í íslensku fyrir því að nota karlkynið yfir blandaðan hóp fólks og ég hef ekki enn þá séð það gagnrýnt, kjósi fólk að halda því áfram. Það eru, enn sem komið er, bara tveir stjórnmálamenn sem hafa nefnt kynhlutlaust mál í sinni kosningabaráttu, Sigmundur Davíð Gunnlaugsson og Bjarni Benediktsson. Ætli tilganginum með kynhlutlausu máli sé þá ekki að hluta til náð, að stuða kallakalla í stjórnmálum? En hvað sem fólki finnst um það, þá er það ofureinföldun að tala um pólitísk skemmdarverk eða afbökun, þegar tungumálið þróast í takt við samfélagið. Hvort sem Sigmundi Davíð líkar það betur eða verr eru til karlar og kvár með leg á Íslandi. Á Íslandi eru lög um kynrænt sjálfræði sem tryggir trans fólki þann rétt, að ráða yfir eigin kynskráningu. Orðið leghafi er íðorð, notað í lagatextum og í læknisfræðilegum tilgangi t.d. til að tryggja það, að karlar og kvár með leg njóti þeirra réttinda sem lagabálkurinn segir til um til jafns við konur. Það er ekki nokkur manneskja sem heldur því fram, að orðið leghafi eigi að koma í stað orðsins kona, það er bull. Sigmundur Davíð veit þetta alveg. Það er þess vegna ótrúlegt að horfa upp á það, að hann skuli nota viðkvæma stöðu trans fólks til að skora pólitísk stig hjá þeim allra fordómafyllstu. Tungumálið er mikilvægt tól, sérstaklega í opinberri umræðu á sviði stjórnmálanna og það hvernig við beitum því mun alltaf litast af því hvaða skoðanir við höfum. Tungumálið er nefnilega besta vopnið sem við eigum og það er ekki aðför gegn tungumálinu að sníða það að pólitískum hugðarefnum. Höfundur er íslenskufræðingur.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun