Fjárlög sem verja lífsgæði Katrín Jakobsdóttir skrifar 19. desember 2020 08:00 Fjárlög næsta árs hafa verið samþykkt á Alþingi og bera skýrt merki þess að við höfum átt í baráttu allt þetta ár við heimsfaraldur og afleiðingar hans. Aðferðafræði stjórnvalda til að takast á við vandann er skýr þegar horft er á stóru tölurnar í frumvarpinu. Ríkisfjármálunum er beitt af fullum þunga til þess að verja alla okkar grunnþjónustu og alla þá miklu uppbyggingu sem þar hefur orðið á síðustu árum með velsæld í forgrunni. En við bætum einnig í til þess að tryggja að kerfin grípi þá sem verst verða úti vegna þessarar óvæntu kreppu og til þess að skapa grundvöll fyrir hraða viðspyrnu. Aldrei hefur áður verið gert ráð fyrir jafn miklum halla á ríkissjóði á einu ári, eða 320 milljörðum króna 2021. Raungerist þetta verður samanlagður halli þessa árs og næsta um eða yfir 600 milljarðar króna. Þótt flest sé ólíkt með þessari kreppu og efnahagshruninu 2008 er hægt að horfa á að halli ríkissjóðs var mestur 194 milljarðar króna 2008 og uppsafnaður var halli tímabilsins 2008-2013 rúmlega 650 milljarðar króna. Fjárlögin nú snúast um viðbrögð við heimsfaraldri – en þó enn frekar um viðurkenningu og vörn fyrir þau sameiginlegu verðmæti sem við eigum í grunnstoðum okkar samfélags. Heilbrigðiskerfi sem staðist hefur áhlaup af áður óséðri stærðargráðu með sóma, menntakerfi sem hefur haldið sínu striki við að því er virðist ómögulegar aðstæður. Velferðar- og almannatryggingakerfi sem við höfum byggt upp þannig að það gefi sjálfkrafa í þegar áföll dynja á og sem við höfum getað notað til að veita meiri stuðningi á þessum erfiðu tímum. Leiðarljós stjórnvalda hefur verið að styðja við afkomuöryggi fólks og tryggja áframhaldandi velsæld í samfélaginu. Upphaflega átti fjármálaáætlun næstu ára og þar með fjárlög næsta árs að vera fyrsta velsældarfjármálaáætlun stjórnvalda þar sem horft væri til annarra þátta en einungis hinna hefðbundnu, líkt og landsframleiðslu, til að meta lífsgæði íbúa. Þó að við höfum orðið fyrir þessu áfalli hafa velsældaráherslurnar sex sem ríkisstjórnin hafði ákveðið í árslok 2019 að leggja ætti til grundvallar haldið sér og birtast í fjármálaáætluninni sem þingið hefur nú samþykkt. Þær endurspegla stefnu ríkisstjórnarinnar og horfa til framtíðar á mikilvægum sviðum og eru geðheilbrigðismál, öryggi í húsnæðismálum, virkni í námi og starfi, kolefnishlutlaus framtíð, gróska í nýsköpun og betri samskipti við almenning. Velsældaráherslur til framtíðar Í upphafi kjörtímabilsins lagði ég mikla áherslu á það að ráðast í vinnu við að þróa annars konar aðferðafræði við mat á lífgæðum almennings en tíðkast hefur undanfarna áratugi enda er hagvöxtur mjög takmarkaður mælikvarði til að mæla velsæld almennings. Ég fól því þverpólitískum starfshópi að þróa mælikvarða um hagsæld og lífsgæði 2018. Slíkir mælikvarðar auðvelda stjórnvöldum að fylgjast með þróun og breytingum í samfélaginu og styðja við stefnumótun og ákvarðanatöku. Hugmyndin er að með skilvirkari söfnun, greiningu og framsetningu á gögnum sem mæla hagsæld og lífsgæði geti lönd tryggt og aukið velsæld allra í samfélaginu í sátt við umhverfið. Starfshópurinn skilaði af sér haustið 2019 og lagði til 39 félagslega, umhverfislega og efnahagslega mælikvarða sem taldir eru lýsandi fyrir hagsæld og lífsgæði á Íslandi. Mælikvarðarnir taka mið af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, byggja á opinberum hagtölum og eru samanburðarhæfir við önnur lönd. Á þeim tíma sem unnið var að mótun velsældarmælikvarðanna var gerð skoðanakönnun meðal almennings um það hvaða þættir skiptu mestu máli fyrir eigin lífsgæði. Almenningur telur heilsu (þ.e. góða heilsu og aðgengi að heilbrigðisþjónustu) vera það sem mestu máli skiptir varðandi eigin lífsgæði. Næst koma samskipti (þ.e. vinir, fjölskylda, nágrannar og samstarfsfólk), en síðan húsnæði (þ.e. öruggt húsnæði, húsnæðiskostnaður, framboð húsnæðis) og afkoma (þ.e. tekjur, eignir og örugg afkoma). Ríkisstjórnin hefur samþykkt notkun mælikvarðanna 39 og er stefnt að þeir birtist á vefsíðu Hagstofu Íslands í ársbyrjun 2021 þar sem verður hægt að fylgjast með því hvernig íslensku samfélagi vegnar út frá þeim. Á sama tíma og verg landsframleiðsla og hagvöxtur eru mikilvægir mælikvarðar og verða það áfram segja þessir þættir ekki alla söguna um lífsgæði fólks og árangur samfélaga. Mikilvægt er að hafa mælikvarða sem taka tillit til umhverfis, samfélags og efnahags líkt og við tökum nú fyrstu skrefin í að innleiða í fjármálaáætlun og fjárlögum. Leiðarljósin eru skýr Það mun taka íslenskt samfélag tíma að jafna sig eftir atburði 2020 og byggja hina ýmsu þætti aftur upp. Þá skiptir miklu máli að við höfum skýr markmið að leiðarljósi. Leiðarljós stjórnvalda í viðbrögðum við heimsfaraldrinum hafa mótast af velsældaráherslunum og þær sjást í hinum ýmsum þáttum fjárlaganna; auknum framlögum til loftlagsmála, auknum framlögum til að efla geðheilbrigðisþjónustu, fjárfestingaátaki sem blæs til sóknar í stuðningi við nýsköpum og rannsóknir og áframhaldandi áherslu á betri þjónustu við fólk með stafrænni væðingu opinberrar þjónustu. Fjárlögin bera þess jafnframt merki að stóra áskorunin er atvinnuleysi. Það sést m.a. í auknum framlögum til Atvinnuleysistryggingasjóðs og ákvörðunum stjórnvalda um að lengja tímabil tekjutengdra bóta, hækka grunnbætur atvinnuleysistrygginga, barnaálag atvinnuleysisbóta og að hækka skerðingamörk barnabóta til að tryggja að þær skerðist ekki undir lágmarkslaunum. Ennfremur ákvörðunum um að tryggja atvinnuleitendum menntatækifæri í verkefninu Nám er tækifæri. Fjárlögin mótast umfram allt af þeirri sígildu hugmynd að ekki eigi að mæta kreppu með niðurskurði heldur þvert á móti með aukinni velferð. 2021 verður ár viðspyrnu. Það er okkar sameiginlega verkefni að tryggja að hún styðji við velsæld, jöfnuð og sjálfbærni. Höfundur er forsætisráðherra. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Katrín Jakobsdóttir Alþingi Efnahagsmál Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur Skoðun: Kosningar 2021 Fjárlagafrumvarp 2021 Mest lesið Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Vísindi, hugvit og seigla – hugsum stórt og svo stærra! Sandra Mjöll Jónsdóttir-Buch Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Sjá meira
Fjárlög næsta árs hafa verið samþykkt á Alþingi og bera skýrt merki þess að við höfum átt í baráttu allt þetta ár við heimsfaraldur og afleiðingar hans. Aðferðafræði stjórnvalda til að takast á við vandann er skýr þegar horft er á stóru tölurnar í frumvarpinu. Ríkisfjármálunum er beitt af fullum þunga til þess að verja alla okkar grunnþjónustu og alla þá miklu uppbyggingu sem þar hefur orðið á síðustu árum með velsæld í forgrunni. En við bætum einnig í til þess að tryggja að kerfin grípi þá sem verst verða úti vegna þessarar óvæntu kreppu og til þess að skapa grundvöll fyrir hraða viðspyrnu. Aldrei hefur áður verið gert ráð fyrir jafn miklum halla á ríkissjóði á einu ári, eða 320 milljörðum króna 2021. Raungerist þetta verður samanlagður halli þessa árs og næsta um eða yfir 600 milljarðar króna. Þótt flest sé ólíkt með þessari kreppu og efnahagshruninu 2008 er hægt að horfa á að halli ríkissjóðs var mestur 194 milljarðar króna 2008 og uppsafnaður var halli tímabilsins 2008-2013 rúmlega 650 milljarðar króna. Fjárlögin nú snúast um viðbrögð við heimsfaraldri – en þó enn frekar um viðurkenningu og vörn fyrir þau sameiginlegu verðmæti sem við eigum í grunnstoðum okkar samfélags. Heilbrigðiskerfi sem staðist hefur áhlaup af áður óséðri stærðargráðu með sóma, menntakerfi sem hefur haldið sínu striki við að því er virðist ómögulegar aðstæður. Velferðar- og almannatryggingakerfi sem við höfum byggt upp þannig að það gefi sjálfkrafa í þegar áföll dynja á og sem við höfum getað notað til að veita meiri stuðningi á þessum erfiðu tímum. Leiðarljós stjórnvalda hefur verið að styðja við afkomuöryggi fólks og tryggja áframhaldandi velsæld í samfélaginu. Upphaflega átti fjármálaáætlun næstu ára og þar með fjárlög næsta árs að vera fyrsta velsældarfjármálaáætlun stjórnvalda þar sem horft væri til annarra þátta en einungis hinna hefðbundnu, líkt og landsframleiðslu, til að meta lífsgæði íbúa. Þó að við höfum orðið fyrir þessu áfalli hafa velsældaráherslurnar sex sem ríkisstjórnin hafði ákveðið í árslok 2019 að leggja ætti til grundvallar haldið sér og birtast í fjármálaáætluninni sem þingið hefur nú samþykkt. Þær endurspegla stefnu ríkisstjórnarinnar og horfa til framtíðar á mikilvægum sviðum og eru geðheilbrigðismál, öryggi í húsnæðismálum, virkni í námi og starfi, kolefnishlutlaus framtíð, gróska í nýsköpun og betri samskipti við almenning. Velsældaráherslur til framtíðar Í upphafi kjörtímabilsins lagði ég mikla áherslu á það að ráðast í vinnu við að þróa annars konar aðferðafræði við mat á lífgæðum almennings en tíðkast hefur undanfarna áratugi enda er hagvöxtur mjög takmarkaður mælikvarði til að mæla velsæld almennings. Ég fól því þverpólitískum starfshópi að þróa mælikvarða um hagsæld og lífsgæði 2018. Slíkir mælikvarðar auðvelda stjórnvöldum að fylgjast með þróun og breytingum í samfélaginu og styðja við stefnumótun og ákvarðanatöku. Hugmyndin er að með skilvirkari söfnun, greiningu og framsetningu á gögnum sem mæla hagsæld og lífsgæði geti lönd tryggt og aukið velsæld allra í samfélaginu í sátt við umhverfið. Starfshópurinn skilaði af sér haustið 2019 og lagði til 39 félagslega, umhverfislega og efnahagslega mælikvarða sem taldir eru lýsandi fyrir hagsæld og lífsgæði á Íslandi. Mælikvarðarnir taka mið af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, byggja á opinberum hagtölum og eru samanburðarhæfir við önnur lönd. Á þeim tíma sem unnið var að mótun velsældarmælikvarðanna var gerð skoðanakönnun meðal almennings um það hvaða þættir skiptu mestu máli fyrir eigin lífsgæði. Almenningur telur heilsu (þ.e. góða heilsu og aðgengi að heilbrigðisþjónustu) vera það sem mestu máli skiptir varðandi eigin lífsgæði. Næst koma samskipti (þ.e. vinir, fjölskylda, nágrannar og samstarfsfólk), en síðan húsnæði (þ.e. öruggt húsnæði, húsnæðiskostnaður, framboð húsnæðis) og afkoma (þ.e. tekjur, eignir og örugg afkoma). Ríkisstjórnin hefur samþykkt notkun mælikvarðanna 39 og er stefnt að þeir birtist á vefsíðu Hagstofu Íslands í ársbyrjun 2021 þar sem verður hægt að fylgjast með því hvernig íslensku samfélagi vegnar út frá þeim. Á sama tíma og verg landsframleiðsla og hagvöxtur eru mikilvægir mælikvarðar og verða það áfram segja þessir þættir ekki alla söguna um lífsgæði fólks og árangur samfélaga. Mikilvægt er að hafa mælikvarða sem taka tillit til umhverfis, samfélags og efnahags líkt og við tökum nú fyrstu skrefin í að innleiða í fjármálaáætlun og fjárlögum. Leiðarljósin eru skýr Það mun taka íslenskt samfélag tíma að jafna sig eftir atburði 2020 og byggja hina ýmsu þætti aftur upp. Þá skiptir miklu máli að við höfum skýr markmið að leiðarljósi. Leiðarljós stjórnvalda í viðbrögðum við heimsfaraldrinum hafa mótast af velsældaráherslunum og þær sjást í hinum ýmsum þáttum fjárlaganna; auknum framlögum til loftlagsmála, auknum framlögum til að efla geðheilbrigðisþjónustu, fjárfestingaátaki sem blæs til sóknar í stuðningi við nýsköpum og rannsóknir og áframhaldandi áherslu á betri þjónustu við fólk með stafrænni væðingu opinberrar þjónustu. Fjárlögin bera þess jafnframt merki að stóra áskorunin er atvinnuleysi. Það sést m.a. í auknum framlögum til Atvinnuleysistryggingasjóðs og ákvörðunum stjórnvalda um að lengja tímabil tekjutengdra bóta, hækka grunnbætur atvinnuleysistrygginga, barnaálag atvinnuleysisbóta og að hækka skerðingamörk barnabóta til að tryggja að þær skerðist ekki undir lágmarkslaunum. Ennfremur ákvörðunum um að tryggja atvinnuleitendum menntatækifæri í verkefninu Nám er tækifæri. Fjárlögin mótast umfram allt af þeirri sígildu hugmynd að ekki eigi að mæta kreppu með niðurskurði heldur þvert á móti með aukinni velferð. 2021 verður ár viðspyrnu. Það er okkar sameiginlega verkefni að tryggja að hún styðji við velsæld, jöfnuð og sjálfbærni. Höfundur er forsætisráðherra.
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson Skoðun
Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson Skoðun
Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun