Galgopinn Gyrðir Elíasson

Bækur:

Koparakur og Lungnafiskarnir

Gyrðir Elíasson

Dimma



Sumt er óþarfi að taka fram. Til dæmis það að Gyrðir Elíasson skrifi vandaðri og fágaðri texta en flestir ef ekki allir íslenskir höfundar. Smásögurnar í Koparakri og smáprósarnir í Lungnafiskunum eru einfaldlega magnaður texti, það er hægt að dvelja við hverja setningu og ef maður gefur sér tíma til þess kemur í ljós að næstum hver og ein einasta býr yfir einhverju óvæntu og getur leitt lesandann í ferðalög sem ekki er hægt að sjá fyrir.

En nóg um það. Enginn skyldi halda að verk Gyrðis séu bara áferðarfallegur stíll. Í þeim býr miklu meira, bæði leynt og ljóst. Nýju bækurnar tvær eru þar engin undantekning. Og þótt stíllinn kunni að vera jafn og ýmsir þræðir liggi á milli bókanna eru þær líka ólíkar að sumu leyti.



Koparakur er safn nokkuð hefðbundinna smásagna í stíl Gyrðis og viðfangsefnin eru kunnugleg, hér er einmana rithöfundur, bernskuminningar sem luma á óvæntum óhugnaði, sögur um samskiptaleysi hjóna, en líka kímnar sögur um rithöfunda, ein sú eftirminnilegasta er titilsagan þar sem leikið er með titil David Copperfield og grínast góðlátlega með höfund hans, Charles Dickens.



Sögurnar í Koparakri eru fæstar af stóratburðum eða yfirdrifnum tilfinningum. Yfir þeim flestum hvílir róleg stemning, stundum svolítið þung á yfirborðinu. Þetta eru ekki ágengar sögur en þær halda áfram að leita á mann að lestri loknum. Margar sagnanna vísa í aðra texta Gyrðis og í smáprósabókina Lungnafiska sem kemur út samhliða. Fiskar eru áberandi í báðum bókum; lungnafiskar, hitabeltisfiskar, gullfiskar og fleiri kvikindi sem standa sem óræð tákn og geta haft trúarlega skírskotun, vísað til frjósemi og vaxtar en líka verið á mörkum hins hryllilega. Undir niðri lúrir alltaf óttinn við að þeir séu einhvers konar skrímsli, öfuguggar eða þaðan af verra.



Bókin sem fylgir Koparakri er gerólík, bæði í formi og viðfangsefnum. Lungnafiskarnir er safn smáprósa, oft ekki nema tæp blaðsíða að lengd og þeir eru ólíkir flestu því sem Gyrðir hefur skrifað áður. Hér sleppir hann fram af sér beislinu og leyfir húmornum, kolsvörtum og undirfurðulegum, að njóta sín til fulls. Húmor Gyrðis hefur alltaf minnt svolítið á húmor Franz Kafka. Hann er næstum ósýnilegur, sérstaklega ef lesendur eru mjög uppteknir af ímynd höfundarins sem alvarlegs og melankólísks fagurkera, en þegar maður hefur einu sinni komið auga á hann verður ekki aftur snúið. Það eru lúmskt fyndnir textar í Lungnafiskunum en aðrir eru algert slappstikk þannig að maður hlær upphátt við lesturinn.

Margar af eldri smásögum og prósaljóðum Gyrðis stigmagnast að spennu og óþreyju þangað til eins og klippt er á þráð með óvæntum dauða, slysi, sjálfsmorði eða morði. Í Lungnafiskunum eru nokkrar slíkar sögur og óhugnaðurinn fylgir þeim eins og eldri sögunum en þær eru líka sprenghlægilegar sumar hverjar. Og þá verður til nokkuð óvænt tenging. Gyrðir skrifast á við fjölda höfunda í bókunum tveimur: Olof Lagercrentz, Thomas Tranströmer, Wislöwu Zymborsku og ýmsa fleiri, en sá listamaður sem leitaði einna oftast á huga minn við lesturinn var Hugleikur Dagsson. Það er eitthvað í orðaleikjunum og galgopaskapnum sem Gyrðir lætur eftir sér í mörgum þessara prósa sem minnir á Hugleik, álíka svartur húmor, ekki síst andspænis dauðanum.



Bestu prósarnir af þessu tagi (og þeir eru margir) nota orðaleiki og húmor sem daðrar við aulahúmor og fimmaurabrandara til að bjóða tungumálinu upp í glímu sem er bæði frjósöm og hættuleg. Orðaleikir eins og í „mínímalísku glæpasögunni“ um „Prestakvíslarann“ sýna fram á hversu óáreiðanlegt tungumálið er, jafnvel (og kannski einkum) í meðförum meistara eins og Gyrðis. Það er eins og það opnist gjá á milli orða og hluta í þessum textum, í hláturskastinu miðju getur lesandinn fundið fyrir óöryggi sem er hyldjúpt eins og vatnið sem sögupersónurnar eru umkringdar í margvíslegum myndum.

Niðurstaða: Koparakur geymir smásögur eins og þær verða bestar frá hendi Gyrðis. Í Lungnafiskunum sleppir hann fram af sér beislinu, smáprósarnir þar eru með því allra besta sem hann hefur skrifað, sprenghlægilegir og hyldjúpir í senn.