Eftirlaunakrísan bíður landa um heiminn allan

Eftirlaunakrísa á heimsvísu nær til launamanna á öllum aldri. Uppruna vandræðanna er að finna löngu fyrir Kreppuna miklu og hrun fjármálakerfisins árið 2008, þótt þau tvö áföll hafi aukið heldur á vandann. Krísunnar verður vart áratugum saman og afleiðingarnar víðtækar.

Margir koma til með að þurfa að vinna vel fram fyrir hefðbundinn 65 ára lífeyristökualdur. Lífsgæði munu skerðast og fátækt aukast meðal aldraðra í ríkuum löndum sem komið hafa sér upp öryggisnetum fyrir gamalmenni frá því eftir seinna stríð. Í þróunarríkjum verða væntingar fólks fyrir áfalli ef ríkisstjórnir standa ekki undir ellilífeyriskerfum sem taka eiga við af viðtekinni hefði þar sem börn hafa annast foreldra sína í ellinni.

Vandamálin koma í ljós þegar eftirstríðsárakynslóðirnar hefja töku ellilífeyris. „Fyrsti hópur vanbúinna verkamanna reynir að láta af störfum og rekur sig á að hann hefur ekki efni á því,“ segir Norman Dreger, lífeyrissérfræðingur hjá ráðgjafarfyrirtækjinu Mercer í Frankfurt í Þýskalandi.

Eftirlaunakrísan samanstefndur af þremur meginþáttum.

Í fyrsta lagi hafa lönd skert lífeyrisréttindi og hækkað lögbundinn aldur til töku ellilífeyris. Þessi lönd eru skuldum vafin frá kreppubyrjun. Þá horfa þau fram á lýðfræðihörmungar eftir því sem lífeyrisþegar lifa lengur og á sama tíma dregur úr barnsfæðingum, sem þýðir að færri hendur standa undir greiðslunum.

Í öðru lagi hafa fyrirtæki slegið af hefðbundin eftirlaunakerfi sem tryggði starfsfólki mánaðarlegar launagreiðslur á eftirlaunaárunum.

Í þriðja lagi hafa margir séð sparnað sinn brenna upp og hverfa í kreppunni, eða látið hjá líða að leggja fyrir á árunum fyrir hrun.

Þó svo að horft hafi verið tll þessara vandamála og þau greind hvert í sínu lagi þá virðist ætla að koma á óvart hversu samlegðaráhrif þeirra eru mikil og hvað þau eru víðtæk á heimsmælikvarða.

„Fæst lönd eru reiðubúin að taka á því sem án efa verður eitt af stærstu viðfangsefnum 21. aldarinnar,“ er niðurstaða Rannsóknamiðstöðvar áætlana og alþjóðamála í Washington í Bandaríkjunum.

Meðalaldur lífeyristöku í efnameiri löndum Efnahags- og framfarastofnunarinnar (OECD) lækkaði frá 1949 til 1999 úr 64,3 árum í 62,4 ár. „Þetta var gullöldin,“ segir Dreger hjá Mercer.

Þróunin hafi hins vegar ekki getað enst. Upp úr 2000 vöknuðu lönd upp við þann vonda draum að hafa ekki efni á ellilífeyrisgreiðslunum sem hafði verið lofað.

Meðalmaðurinn í 30 löndum OECD lifir í 19 ár eftir að ellilífeyrisaldri er náð. Það er 13 árum lengur en 1958 þegar mörg þessara landa drógu upp ríkulegar lífeyrisáætlanir sínar.

Núna segir OECD að lífeyrisaldur þurfi að fara úr 63 árum í 66 til 67 ár, bara til þess að ná utan um lífeyriskostnað sem er samfara hækkandi lífaldri. Fækkun barnsfæðingar hefur um leið gert mörgum löndum erfiðara að fjármagna lífeyriskerfi sín og því hafa réttindi víða verið skert.

Staðan er ólík frá landi til lands

Misjafnlega er haldið á ellilífeyrismálum í löndum heims. Í Kína eru stjórnvöld rétt að byrja að víkka út ellilífeyrisgreiðslur þannig að þær nái til allra. Hér á landi og í Ástralíu hefur árum saman verið við lýði lögbundinn sparnaður til greiðslu lífeyris. Ítalir og Þjóðverjar hækka nú lífeyrisaldur og skerða réttindi.

Ísland: Almannatryggingar tryggja öllum grunnlífeyri. Á þær greiðslur lækka svo í hlutfalli við aðrar tekjur, svo sem réttindi sem fólk hefur aflað sér með greiðslu iðgjalda í lífeyrissjóði. Að auki er svo hægt að leggja fyrir viðbótarlífeyrissparnað. Almennt er hér hægt að hefja töku ellilífeyris á aldrinum 62 til 70 ára. Margir kjósa að starfa langt umfram þann aldur sem þeir hefðu ella getað hafið töku lífeyris. Hér var ákveðið í kjarasamningum 1969 að setja á stofn lífeyrissjóði með almennri þátttöku launþega og fullri sjóðsöfnun. Aðgerðin hefur verið nefnd ein best heppnaða efnhagsaðgerð á Íslandi. Alþjóðabankinn hefur sagt þriggja stoða lífeyriskerfi Íslendinga fyrirmynd að góðu lífeyriskerfi og lagt til að þjóðir horfi til þess. Þjóðin er enn ung og hlutfall lífeyrisþega enn tiltölulega lágt í alþjóðlegum samanburði.

Bandaríkin: Stjórnvöld í Bandaríkjunum berjast í bökkum við að uppfylla skuldbindingar sínar við ellilífeyrisþega framtíðarinnar. Að baki greiðslum stendur kerfi almannatrygginga sem fjármagnað er með skatti bæði á launafólk og launagreiðendur. Tveir þriðju reiða sig nær alfarið á greiðslur Almannatrygginga (Social Security) þegar ellilífeyrisaldri er náð. Hægt er að hefja töku lífeyris við 62 ára aldur, en fullar greiðslur fást þó ekki fyrr en fólk bíði þar til 66 ára aldri er náð. Hluti launafólks reiðir sig á lífeyriskerfi fyrirtækja þar sem fólki er ætlað að safna sjálfu í sjóð, en misjöfn reynsla er af því fyrirkomulagi.

Kína: Kínverska þjóðin eldist hratt og því er skortur á vinnandi fólki til að standa undir lífeyriskerfi. Í borgum búa flestir við lífeyriskerfi þar sem launafólk greiðir 8 prósent af tekjum í sjóð og launagreiðandi bætir 20 prósentum við. Karlar geta hafið töku lífeyris sextugir og konur frá 50 til 55 ára aldri. Einungis um helmingur fólks býr við þéttbýlislífeyriskerfi eða sambærileg kerfi ætluð opinberum starfsmönnum. Kína kynnti árið 2009 til sögunnar lífeyriskerfi sem ætlað var dreifðari byggðum og er það á sínum fyrstu skrefum. Verkafólk í dreifbýli getur nú átt von á sem svarar tæpum 1.400 krónum á mánuði í greiðslur úr því kerfi.

Frakkland: Eldra verkafólk í Frakklandi getur haft það nokkuð náðugt. Lágmarksaldur fyrir full ellilaun er 62 hjá flestum, svo fremi sem þeir hafi greitt til lífeyriskerfisins í 41,5 ár hið minnsta. Kerfið er fjármagnað af skattfé og lögbundnum lífeyriskerfum launagreiðenda. Í október á þessu ári var vinnuframlag til að fá fullan lífeyri lengt úr 41,5 árum í 43 ár, en breytingin tekur ekki gildi fyrr en árið 2020.

Bretland: Breska eftirlaunakerfið miðar við að forða fólki frá eymd, ekki að hjálpa því að viðhalda lifistandard. Breskir lífeyrisþegar fá bara 38 prósent af tekjum sínum frá hinu opinbera, sem er töluvert lægra hlutfall en gerist í Þýskalandi og Ítalíu. Breskir eftirlaunaþegar fá svo 26 prósent úr fyrirtækjalífeyri. Kerfið er nokkuð flókið og greiðslur misáháar eftir því hversu tekjuhátt fólk hefur verið. Hærri laun skila sér í hærri lífeyrisgreiðslum. Kerfið er þrepaskipt. Í fyrsta þrepi er grunnlífeyrir frá ríkinu. Hafi einhver greitt í kerfið í 30 ár eða meira getur hann vænst 110,15 punda greiðslu á viku (tæpar 84 þúsund krónur á mánuði). Næsta þrep á svo að endurspegla tekjur fólk með misháum greiðslum.