Almannahagsmunir í öndvegi Jónas Guðmundsson skrifar 17. apríl 2013 13:45 „Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kosningar 2013 Skoðun Mest lesið Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Skoðun Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson skrifar Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Sjá meira
„Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun