Er sannlíkið sagna best? 25. janúar 2006 00:01 "Fjölmiðlar draga ekki upp rétta mynd", sagði Halldór Ásgrímsson í viðtali við Blaðið fyrir skömmu. Það má til sanns vegar færa. Fjölmiðlum er um margt áfátt, þeir nálgast fréttir frá mismunandi sjónarhólum, leggja áherslu á eitt og sleppa öðru. Seint mun finnast sá fjölmiðill sem endurspeglar ástand heimsins eins og það er eða kann að vera á hverjum tíma. En það sem máli skiptir er að menn geti treyst áreiðanleika þeirra, að þeir reyni eftir fremsta megni að halla ekki réttu máli um staðreyndir, sveigja til sannleikann af hollustu við einhvern málstað eða persónu, fegra eitt og sverta annað, ýkja eða draga úr eftir því sem hentar valdhöfum eða einhverjum öðrum hagsmunahópum. Það var hins vegar ljóst af samhenginu, að Halldór Ásgrímsson átti ekki við þetta, heldur hið gagnstæða: Fjölmiðlarnir draga ekki upp þá "réttu mynd" af veruleikanum eins og hann blasir við af tröppum stjórnarráðsins. Stjórnmálaforingjar vilja gjarnan hafa einhuga söfnuð að baki sér. Þeir leitast því jafnan við að gera flokka sína að pólitískum sértrúarflokkum. Þeir sjá eftir þeim góðu gömlu dögum, þegar flokksmálgögnin birtu fylgismönnunum "línuna" dag hvern og heimssýn manna fór eftir flokksaðild og dagblaðsáskrift. Eftirsjáin er ekta en sá heimur er horfinn sem betur fer. Þá er leitað annarra leiða. Undanfarinn áratug höfum við séð íslenska valdhafa í stöðugri baráttu um yfirráð yfir fjölmiðlum. Þeir hafa reynt að treysta tök sín á ríkisfjölmiðlunum og varla líður sá dagur að þeir kvarti ekki hástöfum yfir efnistökum fjölmiðla og einstakra fjölmiðlamanna vegna frétta af stefnumálum og aðgerðum ríkisstjórnarinnar. Öll gagnrýni er vægast sagt tekin illa upp og þeir sem þá iðju stunda stimplaðir illviljaðir, óvinveittir og hlutdrægir. Í því ljósi verðum við að skoða þá baráttu sem stjórnvöld hafa átt í um yfirráð yfir Stöð tvö allt frá því hún komst á laggirnar og síðar yfir þeim miðlum sem ráðherrar og stjórnmálaforingjar kalla "baugsmiðla". Hannes Hólmsteinn hefur ákallað Jón Ásgeir um samstöðu allra kapítalista, sem eðli málsins samkvæmt eigi að berjast í einu liði og Kári Stefánsson harmað opinberlega að nefndur Jón Ásgeir hafi ekki lagst á eina sveif með Davíð Oddssyni; eða hversu miklu þeir hefðu ekki fengið áorkað ef þeir berðust saman í liði? Í orði kveðnu er baráttan háð gegn "samþjöppun í eignarhaldi" fjölmiðla en í raun stendur hún gegn fjölbreytni í skoðunum - fyrir samþjöppun einsleitra hugmynda. Upp er runnin öld spunameistaranna, sem öllum brögðum beita til að fá fjölmiðla til að gefa stefnu og aðgerðum valdhafanna forgang, en þagga niður í gagnrýnisröddunum. Aðdragandi Íraksstríðsins er glöggur vitnisburður um vel heppnaða fjölmiðlaherferð bandarískra valdhafa. Með klókindalegum tilvísunum til leynilegrar "vitneskju" helstu njósnastofnana var harðstjórinn Saddam Hússein tengdur al-Kaída, sem aftur tengdist hryðjuverkaárásunum á Tvíburaturnana, látið að því liggja að Írak byggi yfir ógnarvopnum og aðeins tímaspursmál hvenær gorkúluský atómsprengjunnar teygðu sig til himins yfir stórborgum hins vestræna heims. Jafnvel fjölmiðlar með sjálfstæðan metnað féllu fyrir þessu og áttu þannig þátt í því að snúa almenningsálitinu í Bandaríkjunum með innrás í Írak, þótt þeir hafi margir hverjir nú beðið lesendur sína afsökunar á trúgirni sinni. Við lifum á öld þar sem mörk veruleika og skáldskapar dofna og verða æ óljósari í gerviheimi tölvunnar og veruleikaþáttum sjónvarpsins. Spunameistarar valdhafanna ganga á þetta lag og sjá okkur fyrir frásögnum, sem eru einfaldari, trúverðugri og virðast rökréttari en ískaldur veruleikinn, sem oft birtist okkur sem samhengislaus atburðarás, sem erfitt er að átta sig á. Margblekktir amerískir blaðamenn hafa skilið þetta og einn þeirra bjó til á síðasta ári nýyrðið "truthiness" yfir það fyrirbæri þegar eftirlíking spunameistaranna á sannleikanum verður jafnvel trúverðugri en raunsönn frásögn. Á íslensku mætti kalla þetta "sannlíka", orð sem líkist "sannleika" svo mjög að auðvelt væri að rugla hugtökunum saman, svo sem einmitt er ætlan spunameistaranna. Kannski væri þó réttara að nota hvorugkynsorðið "sannlíki" yfir fyrirbærið: Líkingin við smjörlíki er svo auðsæ að við áttum okkur strax á því að sitt er hvað sannlíki og sannleiki. Það er líka eins gott, ef okkur hugnast ekki að það sé öld sannlíkisins, sem nýgengin er í garð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ólafur Hannibalsson Skoðanir Mest lesið Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson Skoðun
"Fjölmiðlar draga ekki upp rétta mynd", sagði Halldór Ásgrímsson í viðtali við Blaðið fyrir skömmu. Það má til sanns vegar færa. Fjölmiðlum er um margt áfátt, þeir nálgast fréttir frá mismunandi sjónarhólum, leggja áherslu á eitt og sleppa öðru. Seint mun finnast sá fjölmiðill sem endurspeglar ástand heimsins eins og það er eða kann að vera á hverjum tíma. En það sem máli skiptir er að menn geti treyst áreiðanleika þeirra, að þeir reyni eftir fremsta megni að halla ekki réttu máli um staðreyndir, sveigja til sannleikann af hollustu við einhvern málstað eða persónu, fegra eitt og sverta annað, ýkja eða draga úr eftir því sem hentar valdhöfum eða einhverjum öðrum hagsmunahópum. Það var hins vegar ljóst af samhenginu, að Halldór Ásgrímsson átti ekki við þetta, heldur hið gagnstæða: Fjölmiðlarnir draga ekki upp þá "réttu mynd" af veruleikanum eins og hann blasir við af tröppum stjórnarráðsins. Stjórnmálaforingjar vilja gjarnan hafa einhuga söfnuð að baki sér. Þeir leitast því jafnan við að gera flokka sína að pólitískum sértrúarflokkum. Þeir sjá eftir þeim góðu gömlu dögum, þegar flokksmálgögnin birtu fylgismönnunum "línuna" dag hvern og heimssýn manna fór eftir flokksaðild og dagblaðsáskrift. Eftirsjáin er ekta en sá heimur er horfinn sem betur fer. Þá er leitað annarra leiða. Undanfarinn áratug höfum við séð íslenska valdhafa í stöðugri baráttu um yfirráð yfir fjölmiðlum. Þeir hafa reynt að treysta tök sín á ríkisfjölmiðlunum og varla líður sá dagur að þeir kvarti ekki hástöfum yfir efnistökum fjölmiðla og einstakra fjölmiðlamanna vegna frétta af stefnumálum og aðgerðum ríkisstjórnarinnar. Öll gagnrýni er vægast sagt tekin illa upp og þeir sem þá iðju stunda stimplaðir illviljaðir, óvinveittir og hlutdrægir. Í því ljósi verðum við að skoða þá baráttu sem stjórnvöld hafa átt í um yfirráð yfir Stöð tvö allt frá því hún komst á laggirnar og síðar yfir þeim miðlum sem ráðherrar og stjórnmálaforingjar kalla "baugsmiðla". Hannes Hólmsteinn hefur ákallað Jón Ásgeir um samstöðu allra kapítalista, sem eðli málsins samkvæmt eigi að berjast í einu liði og Kári Stefánsson harmað opinberlega að nefndur Jón Ásgeir hafi ekki lagst á eina sveif með Davíð Oddssyni; eða hversu miklu þeir hefðu ekki fengið áorkað ef þeir berðust saman í liði? Í orði kveðnu er baráttan háð gegn "samþjöppun í eignarhaldi" fjölmiðla en í raun stendur hún gegn fjölbreytni í skoðunum - fyrir samþjöppun einsleitra hugmynda. Upp er runnin öld spunameistaranna, sem öllum brögðum beita til að fá fjölmiðla til að gefa stefnu og aðgerðum valdhafanna forgang, en þagga niður í gagnrýnisröddunum. Aðdragandi Íraksstríðsins er glöggur vitnisburður um vel heppnaða fjölmiðlaherferð bandarískra valdhafa. Með klókindalegum tilvísunum til leynilegrar "vitneskju" helstu njósnastofnana var harðstjórinn Saddam Hússein tengdur al-Kaída, sem aftur tengdist hryðjuverkaárásunum á Tvíburaturnana, látið að því liggja að Írak byggi yfir ógnarvopnum og aðeins tímaspursmál hvenær gorkúluský atómsprengjunnar teygðu sig til himins yfir stórborgum hins vestræna heims. Jafnvel fjölmiðlar með sjálfstæðan metnað féllu fyrir þessu og áttu þannig þátt í því að snúa almenningsálitinu í Bandaríkjunum með innrás í Írak, þótt þeir hafi margir hverjir nú beðið lesendur sína afsökunar á trúgirni sinni. Við lifum á öld þar sem mörk veruleika og skáldskapar dofna og verða æ óljósari í gerviheimi tölvunnar og veruleikaþáttum sjónvarpsins. Spunameistarar valdhafanna ganga á þetta lag og sjá okkur fyrir frásögnum, sem eru einfaldari, trúverðugri og virðast rökréttari en ískaldur veruleikinn, sem oft birtist okkur sem samhengislaus atburðarás, sem erfitt er að átta sig á. Margblekktir amerískir blaðamenn hafa skilið þetta og einn þeirra bjó til á síðasta ári nýyrðið "truthiness" yfir það fyrirbæri þegar eftirlíking spunameistaranna á sannleikanum verður jafnvel trúverðugri en raunsönn frásögn. Á íslensku mætti kalla þetta "sannlíka", orð sem líkist "sannleika" svo mjög að auðvelt væri að rugla hugtökunum saman, svo sem einmitt er ætlan spunameistaranna. Kannski væri þó réttara að nota hvorugkynsorðið "sannlíki" yfir fyrirbærið: Líkingin við smjörlíki er svo auðsæ að við áttum okkur strax á því að sitt er hvað sannlíki og sannleiki. Það er líka eins gott, ef okkur hugnast ekki að það sé öld sannlíkisins, sem nýgengin er í garð.
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun